Kamulaştırma kararlarının iptali davası, idarenin kamu gücünü kullanmak suretiyle haksız ve hukuka aykırı kamulaştırma yapması halinde başvurulacak en önemli hukuki yol olarak kabul edilmektedir. İdarenin her türlü idari işleminin yetki, şekil, sebep, konu ve amaç yönünden hukuka uygun olması gerekmektedir. Eğer idare tarafından gerçekleştirilen bir idari işlemde yetki, şekil, sebep ve amaç yönünden herhangi bir sakatlık mevcut ise, “iptal edilebilir” bir idari işlem söz konusudur. Örneğin, kamulaştırmayı yapan idarenin kamulaştırma yetkisi yok ise veya kamulaştırma yapılmasında hiçbir şekilde kamu yararı ise ortada sakat bir idari işlem vardır ve bu işlem iptal yaptırımına konu olabilir.
1- Kamulaştırma Nedir?
Kamulaştırma, özel mülkiyete konu olan bir taşınmaza, devlete ait kurum ve kuruluşlarca kamu yararı ilkesi çerçevesinde el konulması işlemi olarak tanımlanmaktadır.
Kamulaştırma işlemi, özel mülkiyete konu olan taşınmazın bir kısmı üzerinde gerçekleştirilebileceği gibi tamamı üzerinde de gerçekleştirilebilmektedir. Özel mülkiyete konu bir taşınmazın kamulaştırılması söz konusu olduğunda, devletin, kamulaştırılan taşınmazın bedelini ilgili kişiye ödemesi gerekmektedir.
2- Taşınmazı Kamulaştırılan Kişiler Kamulaştırma İşlemi Karşı Hangi Davaları Açabilirler?
Kamulaştırma ile ilgili olarak bir yanda kamulaştırmayı yapan idarenin açabileceği davalar, diğer yanda ise taşınmaz malları kamulaştırılan maliklerin açabileceği davalar bulunmaktadır.
Buna göre, taşınmaz mal sahiplerinin kamulaştırma işlemine karşı açabilecekleri davalar,
- Kamulaştırma işleminin iptali davaları
- Maddi düzeltim davaları
- Geri alım davaları
- Artan kısmın kamulaştırılması davaları
A- Kamulaştırma İşleminin İptali Davaları
Özel mülkiyetinde bulunan arsa-konut vs. nitelikteki taşınmazı kamulaştırılan kişiler (malikler), idare tarafından yapılan bu kamulaştırma işlemine karşı idari yargıda “iptal davası” açabilmektedir. Taşınmazı kamulaştırılan kişiler tarafından açılabilecek olan bu dava, kamulaştırma işleminin iptaline yönelik olup, kişi (malik) açtığı bu dava ile kamulaştırmayı tamamen reddetmektedir.
Kamulaştırma işlemi bir “idari işlem” niteliğindedir. Anayasanın 125. Maddesine göre, idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır. Dolayısıyla, idari işlem niteliğinde olan kamulaştırma işleminin iptali için de yargı yolu açık olup, bu işlemlere karşı dava açılabilmektedir.
İdarenin her türlü idari işleminin yetki, şekil, sebep, konu ve amaç yönünden hukuka uygun olması gerekmektedir. Eğer idare tarafından gerçekleştirilen bir idari işlemde yetki, şekil, sebep ve amaç yönünden herhangi bir sakatlık mevcut ise, “iptal edilebilir” bir idari işlem söz konusudur. Örneğin, kamulaştırmayı yapan idarenin kamulaştırma yetkisi yok ise veya kamulaştırma yapılmasında hiçbir şekilde kamu yararı ise ortada sakat bir idari işlem vardır ve bu işlem iptal yaptırımına konu olabilir.
Kamulaştırma işlemine karşı açılan iptal davasında görevli ve yetkili mahkeme ise, kamulaştırma kararı Bakanlar Kurulunca alınmış ise, iptal davası Danıştay’da açılacaktır. Diğer idarelerin aldığı kamulaştırma kararlarına karşı ise, taşınmazın bulunduğu yer idare mahkemesi yetkilidir.
Kamulaştırma işlemine karşı açılacak davalarda dava süresi özel olarak Kamulaştırma Kanunu’nun 14. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, kamulaştırmaya konu taşınmaz malın maliki, kamulaştırma işleminin kendisine idare tarafından tebliğ ettirilmesinden itibaren, başka bir deyişle, idare tarafından açılacak olan “kamulaştırma bedelinin tespiti ve tescil davası” kapsamında Asliye Hukuk Mahkemesi tarafından kendisine yapılacak olan tebligat tarihinden itibaren otuz gün içerisinde kamulaştırma işlemine karşı idari yargıda iptal davası açılabilir. Otuz günlük süre hak düşürücü süre niteliğindedir, dolayısıyla, taşınmaz mal sahibi tarafından bu süre geçtikten sonra iptal davası açılabilmesi söz konusu olmayacaktır.
Malik tarafından idari yargıda iptal davası açılması, mahkemece yürütmenin durdurulması kararı verilmesi ve bunun Asliye Hukuk Mahkemesine bildirilmesi durumunda, bu husus bekletici mesele yapılacak, İdare Mahkemesince verilecek kararın sonucuna göre işlem yapılacaktır. Buna göre, bedel tespiti ve tescil davasındaki hâkim, iptal davası hakkında idare mahkemesince bir karar verilene kadar dava kapsamında herhangi bir işlem yapamayacaktır. Bedel tespit ve tescil davasındaki hâkim, aynı kamulaştırma işleminin kendisine karşı açılan iptal davasının sonucunu bekleyecek ve ona göre hareket edecektir.
B- Maddi Düzeltim Davaları
Yukarıda da bahsedilmiş olduğu üzere, kamulaştırmayı gerçekleştiren idare tarafından taşınmaz malın malikine karşı Asliye Hukuk Mahkemesinde “Kamulaştırma bedelinin tespiti ve tescili davası” adı verilen dava açılmaktadır. Kamulaştırma Kanunun 10. Maddesi uyarınca, idare tarafından kamulaştırma bedelinin tespiti ve tescili davası açıldığında, kamulaştırılacak taşınmaz ile ilgili olarak idarece önceden hazırlanmış kıymet takdir tutanakları gibi kamulaştırma işlemine ilişkin belgeler davalı konumunda bulunan taşınmaz mal malikine tebliğ edilmektedir. Söz konusu kamulaştırma belgeleri kendisine tebliğ edilen taşınmaz mal sahibi ise, kamulaştırma belgelerinde herhangi bir eksiklik veya gerçeğe aykırı unsurların bulunduğunu tespit edebilir. Bu durumda, taşınmaz mal sahibi, “maddi düzeltim davası” adı verilen dava ile, kendisine tebliğ edilen kamulaştırma belgelerindeki eksikliklerin tamamlanmasını veya gerçeğe aykırı unsurları düzeltilmesini Asliye Hukuk Mahkemesinden talep edebilir.
Maddi düzeltim davaları da, iptal davalarında olduğu gibi 30 günlük hak düşürücü süreye tabidir. Dolayısıyla, taşınmaz mal sahibinin düzeltim talebini 30 gün içerisinde açacağı maddi düzeltim talebi ile ileri sürmesi gerekmektedir.
C- Geri Alım Davaları
Kamulaştırma işlemi ile birlikte, özel mülkiyete konu taşınmazların mülkiyeti kamu yararı amacıyla idareye geçmektedir. Ancak, ilgili mevzuat hükümleri ile kamulaştırılan yer idare tarafından “amacına uygun kullanılmaz” başka bir ifade ile, olduğu gibi bırakılırsa ve kamu yararı için de kullanılamazsa mülk sahibinin geri alma hakkı doğmaktadır.
Buna göre, kamulaştırma bedelinin kesinleşmesi tarihinden itibaren beş yıl içinde, kamulaştırmayı yapan idarece veya 22.maddenin ikinci fıkrası uyarınca devir veya tahsis yapılan idarece; kamulaştırma ve devir amacına uygun hiçbir işlem veya tesisat yapılmaz veya kamu yararına yönelik bir ihtiyaca tahsis edilmeyerek taşınmaz mal olduğu gibi bırakılırsa, taşınmaz mal sahibi veya mirasçıları kamulaştırma bedelini, aldıkları günden itibaren işleyecek kanuni faizi ile birlikte ödeyerek taşınmaz malını geri alabilirler.
Kamulaştırma Kanunu 23. maddeye göre taşınmaz mal sahibinin taşınmazı geri alım davası açabilmesi için şu şartlarının hepsinin birlikte bulunması gerekmektedir:
a) Kamulaştırma Bedeli Kesinleşmiş olmalıdır,
b) Beş yıllık olan bekleme süresi dolmuş olmalıdır,
c) Dava 1 yıl içinde açılmış olmalıdır,
d) Taşınmaz mal olduğu gibi bırakılmalıdır,
e) Ödenen kamulaştırma bedelinin faizi ile iade edilmesi gerekmektedir.
D- Artan Kısmın Kamulaştırılması Davaları
Kamulaştırma kanunun kısmen kamulaştırma madde başlığıyla düzenleyen 12. Maddesi idare tarafından taşınmazın bir bölümünün kamulaştırılması sonrasında oluşabilecek hukuki sonuçları göstermektedir.
İlgili mevzuat hükümleri ile düzenlenen bu hukuki sonuçlar arasında kamulaştırma sonrası arta kalan bölümün yararlanmaya elverişli olmaması durumu da yer almaktadır. Buna göre, “Bir kısmı kamulaştırılan taşınmaz maldan artan kısmı yararlanmaya elverişli bir durumda değil ise, kamulaştırma işlemine karşı idari yargıda dava açılmayan hallerde mal sahibinin en geç kamulaştırma kararının tebliğinden itibaren otuz gün içinde yazılı başvurusu üzerine, bu kısmın da kamulaştırılması zorunludur.”
Otuz günlük süre, idare tarafından açılan kamulaştırma bedelinin tespiti ve idare adına tescili dava dilekçesinin tebliğinden itibaren başlayacaktır. Taşınmaz malın maliki, idareden doğrudan kalan kısmında kamulaştırılmasını isteyebileceği gibi görülmekte olan davada geri kalan bölümün kullanılmaya veya yararlanmaya elverişli olmadığını ileri sürerek bedelin tespitini de isteyebilecektir.
Bu konuda dikkat edilmesi gereken en önemli nokta ise, mal sahibi dava dilekçesinin tebliğinden itibaren 30 günlük sürede idareye başvurmuşsa, durum tespit davasında incelenmese dahi, taşınmaz mal sahibi sonradan süreye bağlı olmaksızın adli yargıda ayrı bir dava açarak geri kalan bölümün yararlanmaya elverişli olmadığını ileri sürerek dava açabilmektedir.
