Katılma Alacağı ( Boşanmada Mal Paylaşımı )

Evlilik birliğinin kurulması ile birlikte, eşler arasında, başka bir mal rejimi sözleşmesi yapılmamışsa, “edinilmiş mallara katılma rejimi”nin benimsendiği hukuken kabul edilir ve kendiliğinden uygulanır. Bu mal rejimine göre, eşler, evlilik birliği süresince edindikleri malları, mal rejiminin sona ermesine müteakip, hakkaniyete uygun bir orana göre paylaşmaktadırlar. Mal rejiminin sona ermesi ise, ölüm, gaiplik, boşanma, farklı bir mal rejimi tercih edilmesi, mahkeme kararı veya evliliğin iptali ile gerçekleşir.

Bu mal rejiminde, her bir eş için “edinilmiş mal” tespiti önem taşımaktadır. Türk Medeni Kanunu’nun 219.maddesinde açıkça tanımı yapılmakta olan edinilmiş mal kavramı, ilgili maddede şu şekilde betimlenmektedir:

“II. Edinilmiş mallar

Madde 219- Edinilmiş mal, her eşin bu mal rejiminin devamı süresince karşılığını vererek elde ettiği malvarlığı değerleridir. 

Bir eşin edinilmiş malları özellikle şunlardır: 

1. Çalışmasının karşılığı olan edinimler,

2. Sosyal güvenlik veya sosyal yardım kurum ve kuruluşlarının veya personele yardım amacı ile kurulan sandık ve benzerlerinin yaptığı ödemeler,

3. Çalışma gücünün kaybı nedeniyle ödenen tazminatlar,

4. Kişisel mallarının gelirleri,

5. Edinilmiş malların yerine geçen değerler.”

Bu tanıma göre, evlilik birliği içerisinde, mal rejimi devam ederken, eşlerden her birinin şahsi emekleri neticesinde kazanmış olduğu malvarlığı değerleri, o eşe ait “edinilmiş mal” olarak kabul edilmektedir. Ancak, “edinilmiş mallara katılma rejimi”nin temel mantığı, evlilik birliğinin yapısı ve iç dinamikleri gereği, eşler arasında maddi-manevi iş birliği olduğu ve evlilik birliği süresince eşlerden her birinin edinilmiş malları üzerinde diğer eşin katılma payı oranında katkısı olduğu fikrine dayanır. Bu mantığa göre, mülkiyet tek bir eşe aitmiş gibi görünse bile (örneğin, tapunun eşlerden birinin üzerinde olması gibi), mal rejimi tasfiye edilirken, diğer eşin de o mal üzerinde payı ve bir nevi alacak hakkı ortaya çıkacaktır.

Bu durum, şu anlama geliyor: iş adamı bir erkek ile evli olan ev hanımı kadının, evlilik birliği süresince elde ettikleri malvarlığı değerlerinde, her iki eşin de payı ve hakkı bulunmaktadır. Maddi geliri olan, halk tabiriyle “eve para getiren taraf” yalnızca iş adamı koca olsa ve ev hanımı kadının hiçbir şahsi geliri olmasa bile, evlilik birliği süresince edinilen malların kazanılmasında, eşi ile iş birliği yaptığı, aralarındaki iş bölümü neticesinde bahsi geçen malvarlığı değerlerinin elde edilmesinde maddi-manevi katkı sağladığı ve mal rejiminin tasfiyesi neticesinde edinilmiş mallarda belli bir payı ve katılma alacağı olduğu kabul edilir.

Edinilmiş malların tespitinin, akabinde “katılma alacağı”nın tespiti gerekmektedir. Bunun için, mal rejiminin sona erdiği anda, tespit edilen edinilmiş mallar ile kişisel mallar arasında denkleştirme yapılmalı, borçlar çıkarılmalı, varsa eklenecek değerler ilave edilmeli ve tüm bu işlemler nihayetinde ortaya çıkan değerin parasal büyüklüğü hesaplanmalıdır. Her bir eş için ayrı ayrı hesaplanacak olan bu parasal büyüklük, “artık değer” olarak adlandırılmaktadır. Bir eş için hesaplanan “artık değer” üzerinde, diğer eşin, sözleşme ile başka bir oran belirlenmemiş ise, yarı yarıya hakkı vardır ve bu alacak, “katılma alacağı” olarak isimlendirilir. Yukarıdaki örnekte olduğu gibi, iş adamı erkek-ev hanımı kadın evliliği gibi tek taraflı maddi gelir elde edilmesi durumlarında dahi, artık değerdeki pay oranı, sözleşme ile aksi kararlaştırılmamışsa, yarı yarıyadır. Bu oran, Türk Medeni Kanunu’nda esas olan evlilik birliğinde eşit hak, eşit sorumluluk ve eşit paylaşımının bir yansımasıdır.

Katılma alacağının hesabından kullanılan artık değerdeki pay oranı, istisnai bazı durumlarda azaltılabilir ve hatta ortadan kaldırılabilir. Bu istisna düzenleyen Türk Medeni Kanunu m.236/2 şu şekildedir:

““Zina veya hayata kast nedeniyle boşanma halinde hakim, kusurlu eşin artık değerdeki pay oranının hakkaniyete uygun olarak azaltılmasına veya kaldırılmasına karar verebilir”.

Yukarıdaki kanuni düzenlemeye göre, boşanma, zina veya hayata kast nedeniyle gerçekleşmiş ise, hakim, kusurlu eşin, artık değerdeki pay oranının azaltılmasına ve hatta kaldırılmasına karar verebilmektedir.

Eşler, mal rejimi sözleşmesi ile, artık değerdeki paylarına ilişkin başka bir oran belirleyebilirler. Ancak burada, kanuni sınırlandırma ile, “ortak olmayan çocukların ve onların alt soylarının saklı paylarına zarar vermeme” koşulu getirilmiştir.

Eşlerin her birinin, mal rejimi sona erdiğindeki malvarlığı durumlarına göre, edinilmiş malları üzerinden hesaplanan artık değerlerine, yukarıda izah edilen kanuni veya sözleşmesel katılma payı oranı uygulanır ve her bir eş için, diğer eşin edinilmiş mallarının artık değeri üzerindeki “katılma alacağı” hesap edilir. Bunun sonucunda da, kanun gereği, katılma alacakları takas edilir. Yani, daha düşük miktardaki katılma alacağı, diğer eşin katılma alacağından mahsup edilir ve kalan artık tutar, düşük miktarda katılma alacağı hakkına sahip olan eşin, mal rejimi tasfiyesi sonucunda, diğer eşe ödemekle yükümlü olduğu bedeli gösterir.

Edinilmiş mallarına ilişkin borçları toplamı, edinilmiş mal değerlerinden fazla olan eşin, artık değeri, “eksi” çıkacaktır. Yani pasifi, aktifinden fazla olacaktır. Bu durumda, kanun gereği, diğer eşin, artık değere katılma alacağının “sıfır” olduğu kabul edilir. Aksi takdirde, diğer eşin, katılma payı alacağı adı altında mal varlığında azalma meydana getirecek bir durum oluşacaktır ki bu durum kanunen engellenmiştir.

Alacaklı olan taraf, katılma alacağının yalnızca nakden ödenmesini talep edebilir. Farz edelim ki borçlu olan eşin bir gayrimenkulü varsa, alacaklı taraf, bu gayrimenkulün mülkiyetinin kendi üzerine geçirilmesini isteyemez. Ancak borçlu olan taraf, ödemeyi nakden veya ayni olarak yapabilir. Burada önemli olan husus, katılma alacağı, yalnızca borçlu olan eşe karşı ileri sürülebilir.

Katılma alacağı, alacak hakkı niteliğini haiz olduğu için, kesinleştiği andan itibaren, başkasına devredilebilir, alacağın temlikine konu edilebilir ve mirasçılara geçebilir,