Sözleşmelerde Genel İşlem Koşullarının Geçersizliği

Banka hesabı açtırırken, ev eşyası satın alırken, araç kiralarken veya yeni bir işe başlarken yani yaşantımızın pek çok noktasında çoğunlukla daha önceden hazırlanmış ve sözleşmeyi düzenleyen lehine hükümler içeren sözleşmeler ile karşılaşırız. İşte bu durumda, sözleşmenin karşı tarafında, zayıf konumda olan kişi lehine bir takım koruyucu imkânlar getirilmiş ve genel işlem koşullarının geçersizliği düzenlemiştir.

1. Genel işlem koşulları nedir?
2. Sözleşmeyi imzalayanın tüm koşulları kabul ettiğine dair düzenleme geçerli midir?
3. Genel işlem koşulları geçersiz midir? Hangi hallerde geçerli kabul edilir?
4. Genel işlem koşulları, düzenleyen lehine mi yorumlanır?
5. Genel işlem koşullarının geçersizliği nasıl ileri sürülebilir?
6. Genel işlem koşu sebebiyle tazminat davası açılabilir mi?
7. Uygulamada sıkça görülen genel işlem koşulu örnekleri

1. GENEL İŞLEM KOŞULLARI NEDİR?

Hukukumuzda, sözleşmenin kurulabilmesinin şartlarından biri, sözleşme taraflarının, tüm asli unsurlar üzerinde karşılıklı olarak mutabakata varması, yani iradelerinin birbiriyle uyumlu olması ve sözleşmenin de bu mutabakata uygun olarak düzenlenmesidir. Asli unsurların dışında kalan, yani sözleşme için kurucu öneme sahip sayılmayan ikincil noktalarda ise, tarafların mutabakata varmış olmaları aranmamaktadır. Tam da bu konularda, yani sözleşmenin ikincil unsurlarında, sözleşme taraflarından biri, kendi çıkarları doğrultusundan standart bir sözleşme hazırlayarak, sonraki süreçte anlaşma yapacağı herkese bu standart sözleşmeyi sunarak, esasen sözleşmenin tarafsızlığını kendi lehine ve karşı taraf aleyhine bozabilmektedir. Sözleşmede, hazırlayana avantaj sağlayan ve esasen sözleşme tarihinden daha önceki bir tarihte ve genel geçer sayılabilecek çok sayıda sözleşmede kullanılmak üzere hazırlanan bu sözleşme maddelerine “Genel işlem koşulları” denmektedir. 

6098 sayılı Türk Borçlar Kanununun 20.maddesinde düzenlenen genel işlem koşulları tanımından da anlaşılacağı üzere, sözleşmedeki bir düzenlemenin genel işlem koşulu olup olmadığının tespitinde, bu düzenlemelerin sözleşmenin ana metninde mi ekinde mi yer aldığı ya da yazı tipi gibi şekilsel özelliklerinin hiçbir önemi yoktur. Başka bir deyişle, aynı amaçla ancak farklı metinlerde düzenlenen sözleşmelerdeki hükümler de genel işlem koşulu olarak kabul edilebilmektedir. 

6098 sayılı Türk Borçlar Kanununa ulaşmak için bkz.

Görüldüğü üzere sözleşmeyi düzenleyen kişi, bazı yollarla sözleşmedeki hükümlerin genel işlem koşulu niteliğini engellemeye çalışsa da koruyucu düzenlemeler buna engel olacaktır.

2. SÖZLEŞMEDEKİ TÜM HÜKÜMLERİN KABUL EDİLDİĞİNE DAİR KAYDIN ETKİSİ

Yukarıdaki açıklamalarımıza uygunluk gösteren sözleşmelerde çoğunlukla, sözleşmeyi imzalayanın tüm koşulları kabul ettiğine dair kayıt bulunmaktadır.

Türk Borçlar Kanununun 20.maddesinin 3.fıkrasında yer alan düzenleme gereği;

Ana sözleşmede veya ayrı bir ek sözleşmede düzenlenen maddelerin her birinin, taraflarca karşılıklı olarak değerlendirildiği ve sonuçları üzerinde fikir birliğine varıldığı, şeklindeki kayıtlar, o düzenlemelerin genel işlem koşulu sayılmalarına engel teşkil etmez.

Sözleşmede bu şekilde bir kayıt bulunsa dahi sözleşmeyi düzenleyen bu kaydın yanında başka delillerle de sözleşmeyi imzalayanın bu koşulları kabul ettiğini ispat etmelidir. 

3. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ GEÇERLİ KABUL EDİLEBİLMESİNİN ŞARTLARI 

Sözleşmeyi düzenleyenin menfaatine ve karşı tarafın aleyhine genel işlem koşullarının geçerli olabilmesi için;

• Sözleşmeyi düzenleyen, bu aleyhe konular hakkında, karşı tarafa açıkça bilgi vermelidir. 
• Bu bilgilendirmeden sonra karşı tarafça bu koşullar kabul edilirse genel işlem koşulları bağlayıcı olur. Aksi halde, genel işlem koşulları yok hükmündedir.

Ayrıca kimi sözleşmelerde, taraflardan birine münhasıran sözleşme hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme yapabilme yetkisi sağlayan kayıtlar yasa gereği yazılmamış sayılır. 

Keza, sözleşmenin karşı tarafının yükümlülüklerini ağırlaştıran ve sözleşmede o tarafı dürüstlük kuralı ve hakkaniyet hilafına dezavantajlı hale sokan genel işlem koşulu düzenlemeleri de geçersiz sayılacaktır. 

4. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ YORUMLANMA ŞEKLİ 

Uygulamada sıkça karşılaşıldığı üzere, genel işlem koşulları içeren sözleşmeler, her zaman anlaşılır şekilde hazırlanmamaktadır. 

Başka bir deyişle, düzenleyenler, sözleşmeye karşı tarafın anlayamayacağı şekilde, birden fazla anlama gelebilen hükümler koyabilirler. 

Yasa koyucunun bu gibi durumlara önlem olarak öngördüğü düzenlemelere göre, açık ve anlaşılır olmayan veya birden çok anlama gelen genel işlem koşulu düzenlemeleri; sözleşmenin karşı tarafının avantajına, düzenleyenin ise dezavantajına olacak şekilde yorumlanmalıdır.

5. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ GEÇERSİZLİĞİNİN İLERİ SÜRÜLMESİ

Bir sözleşmede yukarıdaki geçersizlik şartlarını taşıyan bir genel işlem koşulu bulunuyorsa, Türk Borçlar Kanunun 21. Maddesi gereği, bu nitelikteki bir hüküm yazılmamış sayılacak, yani kendiliğinden geçersiz olacaktır. Başka bir deyişle, tüketici bu şartın geçersizliğini sağlamak için dava açmak veya herhangi bir başvuruda bulunmak zorunda değildir.

Sözleşmeyi düzenleyen, geçersiz sayılan genel işlem koşuluna göre bir talepte bulunursa karşı taraf bu talebi yerine getirmekten kaçınabilir.

6. GEÇERSİZ GENEL İŞLEM KOŞULU NEDENİYLE TAZMİNAT DAVASI 

Geçersiz genel işlem koşulunun uygulanması nedeniyle zarara uğrayan kişi, dava açarak bu zararının tazminini talep edebilir. Bu davada, genel işlem koşulunun geçersiz olduğu ve zararın da bu nedenden kaynaklandığı ispat edilmelidir.

Bu davada görevli mahkeme talebin içeriğine göre belirlenmektedir. Genel işlem koşullarında karşı tarafın çoğunlukla tüketici olduğu düşünülürse dava yüksek ihtimalle tüketici mahkemesinde görülecektir. Yetkili mahkeme ise genel kural olan davalının yerleşim yeridir. Tüketici davalarında ise tüketicinin yerleşim yeri mahkemesi de yetkili olacaktır. 

7. GEÇERSİZ GENEL İŞLEM KOŞULU ÖRNEKLERİ

Aşağıdaki şekilde genel işlem koşulları, müzakere edilmeden ve tüketici tarafından kabul edilmeden sözleşmeye dâhil edilirse kendiliğinden geçersiz olacaktır.

• Sözleşmeyi düzenleyenin ihmali veya icrai bir işlem veya davranışı nedeniyle, tüketicinin canına ya da malına zarar gelmesi halinde, sözleşmeyi düzenleyenin yasal sorumluluğuna gidilemeyeceğine ya da sorumluluğunun sınırlandırılacağına dair şartlar.
• Sözleşmeden kaynaklanan yükümlülüklerini tamamen veya kısmen ifa etmeyen ya da ayıplı ifa eden düzenleyiciye karşı, tüketicinin alacağını borcuyla takas etme hakkı dahil, yasal haklarını kaldıran ya da ölçüsüz şekilde sınırlayan şartlar.
•  Tüketicinin herhalde ifa ile yükümlü tutulmasına karşılık, sözleşmeyi düzenleyenin belli koşullarda edim borcu altında olduğuna dair şartlar.
• Tüketicinin sözleşmeyi kurmaktan ya da ifadan vazgeçtiği durumlarda tüketici aleyhine muhafaza hakkı öngörüldüğü halde, düzenleyenin vazgeçmesi halinde tüketici lehine tazminat hakkı öngörülmeyen şartlar.
• Tarafların sözleşmede öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmemesi haline ilişkin olarak, düzenleyene kıyasla tüketici aleyhine orantısız miktarda yüksek tazminat yükleyen şartlar.
• Sözleşmenin feshine dair düzenleyene keyfi hak tanıdığı halde, karşı tarafa aynı hakkı tanımayan şartlar.
• Düzenleyenin kendisine tanınan keyfi fesih hakkını kullanması halinde, henüz ifa etmediği edimlere karşılık aldıklarını muhafaza hakkı tanıyan şartlar.
• Belirsiz süreli sözleşmelerde, fesih için haklı sebeplerin varlığı haricinde, bildirim ve makul süre tanıma yükümlülüğü olmaksızın düzenleyene doğrudan fesih hakkı tanıyan şartlar.
• Haklı bir sebep olmadığı halde, düzenleyen tarafından sözleşme konusu mal veya hizmete dair özelliklerin tek taraflı değiştirilebileceğine ilişkin şartlar.
• Tüketiciye sağlanan teminatların azalmasına neden olabilecek şekilde ve tüketicinin onayı alınmaksızın, düzenleyici tarafından sözleşme hak ve yükümlülüklerinin devredilebilmesine olanak sağlayan şartlar.

Tüm bunların yanı sıra, “haksız şart” olarak tabir edilen ve sözleşmeden doğan hak ve yükümlülüklerinde dürüstlük kuralları hilafına tüketici aleyhine dengesizliğe neden olacağı halde tüketiciyle mutabakata varılmaksızın sözleşmeye dahil edilen hükümlere ilişkin detaylı bilgiye ulaşmak için Tüketici Sözleşmelerinde Haksız Şart başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.