Yurt Dışına Çıkış Yasağı – Pasaport Tahdidi İşleminin İptali

Tahdit kavramı, Türk Dil Kurumu’nun güzel Türkçe sözlüğünde “sınırlama, çevreleme, çevresini daraltma” olarak tanımlanmıştır. İdare tarafından gerçekleştirilen pasaport tahdidi işlemi ise, pasaport sahibi kişinin pasaport kullanımının sınırlanması, kısıtlanması sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Söz konusu tahdit işlemi, idare tarafından, 5682 sayılı Pasaport Kanunu’nun 22. maddesine dayanılarak yapılmaktadır. Yurt dışına çıkışı mahkeme kararıyla sınırlananların pasaportlarına uygulanacak tahdit işlemleri dışında, idarenin ilgili hükme dayanarak uyguladığı tahdit işlemleri bu maddede düzenlenmiştir. İdari işlem niteliğindeki pasaport tahdidi işleminin ortadan kaldırılabilmesi amacıyla, İdare Mahkemesi’nde iptal davası açılması mümkündür. 

Yazı İçeriği
1. Pasaport Tahdidi Türleri
2. Pasaport Tahdidi İşleminin Temel Hak ve Özgürlüklerle İlişkisi
3. Pasaport Tahdidi İşleminin İdari İşlemin Unsurları Bağlamında Değerlendirilmesi 
4. Pasaport Tahdidi İşlemine Karşı İptal Davası
5. Pasaport Tahdidi İşlemine Karşı İptal Davasında Zamanaşımı
6. Pasaport Tahdidi İşlemine Karşı İptal Davasında Görevli ve Yetkili Mahkeme
7. Pasaport Tahdidi İşlemine Karşı Tazminat (Tam Yargı) Davası

Pasaport tahdidi, idare tarafından mahkeme kararına dayanılmaksızın kendiliğinden uygulanabildiği gibi, kimi durumlarda ceza yargılaması esnasında kişinin yurt dışına çıkışının engellenmesi amacıyla da pasaportuna tahdit konabilmektedir. Kişinin anayasal haklarından olan seyahat özgürlüğü hakkı olmak üzere temel hak ve özgürlüklerine müdahale anlamına gelen pasaporta tahdit işlemi hakkında hukuki yollara başvurulması mümkün olabilmektedir. 

1. Pasaport Tahdidi Türleri

Bir kişinin yurt dışına çıkışını engellemek veya pasaport almasını önlemek amacıyla tesis edilen pasaport tahdidi işlemi, niteliği itibariyle bir idari işlemdir. Buna göre, hukuka aykırı olduğu iddia edilen bir pasaport tahdidi işleminin,  idare mahkemesinde açılacak bir iptal davasıyla yargı denetimine tabi tutulması mümkündür. Mahkemece yapılacak yargılama nihayetinde, gerçekten de dava konusu pasaport tahdidi işleminde hukuka aykırılıklar tespit edilirse, tahdidin kaldırılmasına karar verilecektir.
Önemle belirtmek gerekir ki, burada ifade edilen pasaport tahdidi, idari makamlar tarafından herhangi bir mahkeme kararı olmadan uygulanan tahdit işlemidir. Ceza mahkemeleri tarafından adli kontrol amacıyla yurt dışına çıkışın engellenebilmesi için de pasaporta tahdit işlemi uygulanabilmekte olup bu işlemlerin iptal davasına konu edilmeleriyse mümkün değildir.

2. Pasaport Tahdidi İşleminin Temel Hak ve Özgürlüklerle İlişkisi

İdare tarafından tesis edilen pasaport tahdidi işlemi, temelinde bir idari işlem olduğundan Anayasa başta olmak üzere tüm mevzuata uygun olmalıdır. Her halükarda, pasaport tahdidiyle Anayasal koruma altındaki bazı haklar ihlal edildiğinden, hakkı ihlal edilenlerin, tahdit işleminin iptali talebiyle yargısal yollara başvurmaları mümkündür. Zira, pasaporta tahdit işlemi, kişilere yurt dışına çıkış yasağı getirdiği için başta yerleşme ve seyahat özgürlüğü olmak üzere kişinin hürriyet alanına doğrudan müdahale anlamına gelmektedir.

Seyahat Hürriyeti
Herkes, seyahat etme hürriyetine sahip olup bu hak, Anayasamızda ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde yer alan düzenlemelerle koruma altına alınmıştır. Seyahat hürriyeti, gerek Anayasa’da gerekse uluslararası sözleşmelerle koruma altına alınmış bir hak olmakla birlikte, belli koşullar altında bu hakkın sınırlanması hukuken mümkündür. Anayasa’nın 23. maddesi gereğince seyahat hürriyeti, ancak suç soruşturma ve kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini önlemek amacıyla ve kanunla sınırlandırılabilir. Başka bir deyişle, vatandaşın yurt dışına çıkma hürriyeti, ancak suç soruşturması veya kovuşturması sebebiyle, hâkim kararına bağlı olarak sınırlanabilir.  
Ancak kimi durumlarda, kişi hakkında, suç soruşturması ve kovuşturması sebebiyle hakim tarafından verilmiş yurt dışına çıkış yasağı kararı bulunmamasına rağmen, idare tarafından pasaportuna tahdit uygulanabilmektedir. Mevzuatın açık düzenlemesine aykırı olan bu işlemin, seyahat hürriyetine de haksız müdahale anlamına geldiği açık olup, hukuka aykırı olarak uygulanan tahdit işleminin iptali mümkün olabilmektedir.

Adil Yargılanma Hakkı
Adil yargılanma hakkı, Anayasa’da ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerden biridir. Bu hak gereğince herkes cezai alanda kendisine yöneltilen suçlamaların esası hakkında karar vermek üzere, yasayla kurulmuş, bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından yargılanma hakkına sahiptir. Keza, yargılamanın adil bir şekilde gerçekleştirilmesi, kamuya açık olarak sürdürülmesi ve makul bir süre içinde tamamlanması da adil yargılanma hakkının unsurlarındandır. 
Diğer taraftan, adli soruşturma/kovuşturma gerçekleştirilmeksizin, yasal, bağımsız ve tarafsız mahkemelerde yargılanıp, hakkında kesin hüküm olmaksızın idare tarafından gerçekleştirilen pasaport tahdidiyle kişiye doğrudan suç isnat edilmektedir. Halbuki, adil yargılanma hakkının unsurlarından biri de masumiyet karinesidir. Bu karine gereği, bir suçla itham edilen herkes, suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar suçlu sayılamaz. İdare tarafından, hakkında kesinleşmiş bir mahkeme hükmü bulunmayan kişinin pasaportuna tahdit konulması işlemiyleyse, masumiyet karinesi ve bu bağlamda adil yargılanma hakkı açıkça ihlal edilmektedir. 

3. Pasaport Tahdidi İşleminin İdari İşlemin Unsurları Bağlamında Değerlendirilmesi 

Bir idari işlem olarak gerçekleştirilen pasaport tahdidi işlemi, idari işlemlerin unsurları olan yetki, şekil, sebep, konu ve amaç unsurlarının tamamı bakımından hukuka uygun olmalıdır. Bu unsurlardan herhangi birindeki sakatlık olması, idari işlemin tamamına sirayet edecek ve işlemi hukuka aykırı hale getirerek iptaline sebep olabilecektir. 

Yetki Unsuru
Yetki, idarenin işlem yapabilme ehliyetini göstermekte olup, idarenin yetkisi genel bir yetki değil istisnai bir yetkidir. Yurt dışına çıkış yasağı koymak suretiyle kişinin seyahat hürriyetinin kısıtlanması, yukarıda ayrıntılı bir şekilde belirttiğimiz üzere, Anayasa’nın 23. maddesi gereğince yargı organlarına verilmiş bir yetkidir. İdarenin mahkeme kararı olmaksızın uyguladığı pasaport tahdidi işlemi, fonksiyon gaspına yol açmaktadır.

Sebep Unsuru
İdare bir işlem tesis ederken kendisini bu işlemi yapmaya yönlendiren hukuki ve fiili etkenler mevcut olmalı ve bu etkenler idare tarafından belirtilmelidir. İdarenin yapmış olduğu işleme gösterdiği sebebin hukuka aykırı olması idari işlemin sebep unsuru bakımından hukuka aykırı olmasına yol açmaktadır. Mahkeme kararı olmaksızın pasaport kanunundaki Anayasaya aykırı düzenlemeyi sebep göstererek işlem yapan idarenin işlemi sebep unsuru bakımından da hukuka aykırılık oluşturacaktır.

Konu Unsuru
Yukarıda ayrıntılı şekilde belirttiğimiz üzere, yurt dışına çıkış yasağı koymak
Anayasa’nın 23. maddesi gereğince yargı organlarına verilmiş bir yetkidir. İdarenin yurt dışına çıkış yasağı konusunda yargı kararı olmaksızın işlem yapma yetkisi olmayıp, aksi yönde tesis edilen işlemin, konu unsuru bakımından hukuka aykırılığı ileri sürülebilecektir.

Amaç Unsuru
İdare hukukunda amaç, kamu yararı ve kamu düzeninin sağlanması olup, idari işlemlerin, amaç unsuru bakımından hukuka uygun olması için, kamu yararı amacını taşıması ve kamu düzeni için gerekli ve bunları sağlayıcı bir karar olması gerekmektedir.
Yukarıda değindiğimiz sebepler göz önüne alındığında, idarenin; Anayasanın yargı organını yetkilendirdiği bir konuda fonksiyon gaspı yaparak ve gerek Anayasa’da gerekse AİHS’ te koruma altına alınan temel insan haklarını ihlal ederek tesis ettiği işlemin, kamu yararına aykırı olduğu ve kamu düzeni ile bağdaşmadığı ileri sürülebilecektir. 

4. Pasaport Tahdidi İşlemine Karşı İptal Davası

Özetle, idari işlem olarak tesis edilen pasaport tahdidi işlemleri, idari işlemlerin taşıması gereken unsurları sağlamak ve Anayasa başta olmak üzere hukuka uygun olarak düzenlenmek zorundadır. Mahkeme kararı olmaksızın, idare tarafından kişilerin pasaportuna tahdit koyulması işlemi, yukarıda belirttiğimiz hususlar ve somut olay bağlamındaki başkaca sebeplerle, hukuka aykırı olabilecektir.

Hukuka aykırı olduğu iddia edilen pasaport tahdidi işlemi, idare mahkemelerinde açılacak iptal davasıyla ortadan kaldırılabilir. Bu davayı açma hak ve yetkisi, pasaportuna tahdit uygulanmak suretiyle temel hak ve özgürlükleri hukuka aykırı şekilde kısıtlanan kişiye aittir. Konuya ilişkin detaylı bilgi için “İdari İşlemlere İtiraz ve İptal Davası” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.

5. Pasaport Tahdidi İşlemine Karşı İptal Davasında Zamanaşımı

Pasaport tahdidinin iptali davasını açmadan önce, idareye pasaport tahdidi işlemine ilişkin başvuruda bulunularak tahdit uygulanıp uygulanmadığı, uygulandıysa idari işlemin unsurları bakımından gerekçelerinin izahı istenebilir. İdareden 60 gün içinde cevap gelmemesi halinde başvurudan sonraki 60. günden itibaren, yahut süresinde gelecek cevaba göre cevabın tebliğinden itibaren 60 gün içinde dava açılabilir.

6. Pasaport Tahdidi İşlemine Karşı İptal Davasında Görevli ve Yetkili Mahkeme

Pasaport tahdidinin iptali davasında, dava konusu işlemi uygulayan idarenin bulunduğu yerdeki idare mahkemeleri görevli ve yetkilidir.

7. Pasaport Tahdidi İşlemine Karşı Tazminat (Tam Yargı) Davası

Pasaport tahdidinin iptali davasından sonra, dava konusu pasaport tahdidi işleminin iptal edilmesi halinde kişi, bu nedenle uğradığı zararı tam yargı davası ile tazminini talep edebilecektir. Zira, hukuka aykırı oldukları yargı kararıyla sabit hale gelen bu işlemler nedeniyle, temel hak ve özgürlükleri kısıtlanan bireyler, maddi ve manevi zarar uğramış olabilirler. Bunun en yaygın örneği, iş hayatı dolayısıyla yurt dışına seyahat etmesi zorunlu olan kişilerin, hukuka aykırı tahdit işlemi dolayısıyla işlerinin sekteye uğrayarak zarar etmesi halidir.

İptal davası sonrasında açılacak tam yargı davaları hakkındaki detaylı bilgi için “İdari İşlemin İptali Davası Sonrası Açılacak Tazminat (Tam Yargı) Davası” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.