Velayetin Değiştirilmesi Davası

Boşanma veya ayrılık sonrası çocuğun velayetinin hangi ebeveyne verileceği, onun fiziksel, duygusal ve psikolojik gelişimi açısından büyük önem taşımaktadır. Ancak, hayatın değişken yapısı ve zamanla ortaya çıkan yeni koşullar, velayet kararlarının da gözden geçirilmesini gerektirebilir. Bu nedenle, Türk Medeni Kanunu çerçevesinde velayet hakkının kesin ve değişmez bir karar olmadığı öngörülmüş, belirli şartlar altında velayetin değiştirilmesine olanak tanınmıştır.

Velayetin değiştirilmesi davası, çocuğun üstün yararını koruma amacı güden hukuki bir süreçtir. Velayeti elinde bulunduran ebeveynin değişen yaşam koşulları, çocuğa yeterli bakım ve ilginin gösterilmemesi veya çocuğun gelişimini olumsuz etkileyen yeni durumların ortaya çıkması gibi nedenler, velayetin yeniden değerlendirilmesini gerektirebilir. Bu bağlamda, velayet hakkı sahibi olmayan ebeveyn, çocuğun menfaatlerinin zedelendiğini veya velayet hakkının gereği gibi kullanılmadığını ileri sürerek Aile Mahkemesi’ne başvurabilir.

Bu yazıda, velayetin değiştirilmesi davasına ilişkin yasal dayanaklar, dava süreci ve mahkemenin dikkate aldığı temel kriterler ele alınacaktır.

1. Velayetin Değiştirilmesi Davası Nedir?

Velayet, ebeveynlerin reşit olmayan çocukları üzerindeki bakım, eğitim, sağlık, koruma ve genel refahına ilişkin hak ve yükümlülüklerini ifade eden bir hukuki statüdür. Türk Medeni Kanunu’na (TMK) göre, velayet hakkı çocuğun üstün yararı gözetilerek belirlenir ve ebeveynlerden birine verilir. Ancak, zamanla değişen koşullar nedeniyle velayet hakkının değiştirilmesi gerekebilir.

Velayetin Tanımı ve Türk Medeni Kanunu’ndaki Düzenlemesi

Velayet, Türk Medeni Kanunu’nun 335. maddesi uyarınca, çocuğun anne ve babasına ait bir hak ve sorumluluktur. Kanun şu şekilde düzenlenmiştir:

“Ergin olmayan çocuk, ana ve babasının velayeti altındadır. Evlilik devam ettiği sürece ana ve baba velayeti birlikte kullanır. Evlilik sona erdiğinde ise hâkim, velayeti eşlerden birine verebilir.”

Bu hüküm çerçevesinde, ebeveynlerin evlilik birliği devam ederken velayeti birlikte kullandığı, ancak boşanma veya ayrılık halinde hâkimin çocuğun menfaatlerini gözeterek velayeti tek bir ebeveyne bırakabileceği anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili detaylı bilgi almak için Boşanmada Çocuğun Velayeti Kime Verilir? başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.

Velayetin Değiştirilmesi ve Türk Medeni Kanunu’ndaki Düzenleme

Velayetin değiştirilmesi, velayet hakkının başlangıçta belirlenen ebeveynden alınarak diğer ebeveyne verilmesini ifade eder. TMK’nın 183. ve 349. maddeleri, velayetin değiştirilebileceğini düzenler:

TMK Madde 183:

TMK Madde 183:
“Ana ve babanın bakım ve gözetim yükümlülüğünü gereği gibi yerine getirmemesi veya çocuğun menfaatinin gerektirmesi hâlinde hâkim, resen veya talep üzerine gerekli önlemleri alır.”

TMK Madde 349:

TMK Madde 349:
“Velayet, çocuğun korunması için başka bir önlem yeterli olmadığı takdirde, ana veya babadan alınarak bir vasi atanması suretiyle kaldırılabilir.”

Bu hükümler doğrultusunda, velayeti elinde bulunduran ebeveynin çocuğun menfaatine aykırı hareket etmesi, çocuğa zarar veren bir ortam oluşturması veya velayet görevlerini gereği gibi yerine getirmemesi gibi durumlarda velayetin değiştirilebileceği görülmektedir.

2. Velayetin Değiştirilmesi Davasının Şartları

Velayetin değiştirilmesi davası, çocuğun üstün yararını korumak amacıyla açılan ve velayetin mevcut ebeveynden alınarak diğer ebeveyne verilmesini sağlayan bir davadır. Ancak, bu tür bir değişiklik yapılabilmesi için belirli şartların gerçekleşmiş olması gerekir. Türk Medeni Kanunu’nun 183, 335 ve 349. maddeleri, velayetin değiştirilmesine ilişkin temel hukuki çerçeveyi çizmektedir.

• Çocuğun Üstün Yararının Zedelenmesi (TMK Madde 339 ve 346)

Velayetin değiştirilmesi davasının temel şartı, çocuğun menfaatlerinin korunmasıdır. Eğer çocuğun mevcut velayet sahibi tarafından bakımı, eğitimi ve gelişimi yeterince sağlanmıyorsa, velayetin değiştirilmesi söz konusu olabilir. Mahkemeler, bu değerlendirmeyi yaparken psikolog ve sosyal hizmet uzmanlarının raporlarından faydalanmaktadır.

• Ebeveynin Yeniden Evlenmesi (TMK Madde 348)

Velayet hakkını elinde bulunduran ebeveynin yeniden evlenmesi tek başına velayetin değiştirilmesi için yeterli bir sebep değildir. Ancak, yeni evlilik çocuğun bakımına ve psikolojik gelişimine olumsuz etki ediyorsa (örneğin, üvey ebeveynin çocuğa kötü davranması gibi durumlarda), velayetin değişmesi gündeme gelebilir.

• Ebeveynin Başka Bir Yere Taşınması (TMK Madde 347)

Velayet hakkını elinde bulunduran ebeveynin, çocuğun eğitimini ve sosyal yaşamını olumsuz etkileyecek şekilde farklı bir şehre veya ülkeye taşınması halinde, velayet değişikliği talep edilebilir. Mahkeme, taşınmanın çocuğun hayatında nasıl bir değişikliğe yol açacağını değerlendirerek karar verir.

• Ebeveynin Ölümü (TMK Madde 349)

Velayet hakkına sahip ebeveynin ölümü halinde, velayet otomatik olarak diğer ebeveyne geçmez. Mahkeme, çocuğun üstün yararını gözeterek en uygun kararı verir. Çocuğun diğer ebeveyni ile sağlıklı bir ilişkisi yoksa veya onun yanında yaşaması sakıncalı görülüyorsa, mahkeme çocuğa bir vasi atanmasına karar verebilir.

• Çocuğun İhmal Edilmesi veya Kötü Muamele Görmesi (TMK Madde 183 ve 346)

Çocuğun velayet hakkına sahip ebeveyn tarafından ihmal edilmesi, fiziksel veya psikolojik şiddete maruz kalması, kötü muamele görmesi veya sağlıksız bir ortamda büyütülmesi, velayetin değiştirilmesi için en güçlü gerekçelerden biridir. Bu tür durumlar mahkemeye sunulan tanık beyanları, sosyal inceleme raporları ve sağlık raporları ile ispat edilebilir.

• Çocuğun Eğitim ve Sağlık İhtiyaçlarının Karşılanamaması (TMK Madde 339 ve 346)

Velayet hakkını elinde bulunduran ebeveynin, çocuğun eğitim ve sağlık ihtiyaçlarını yeterince karşılayamaması da velayetin değiştirilmesi için önemli bir nedendir. Çocuğun okul hayatının aksaması, sağlık kontrollerinin ihmal edilmesi gibi durumlar, velayetin diğer ebeveyne devredilmesini gerektirebilir.

• Çocuğun Görüşünün Dikkate Alınması (TMK Madde 12 ve 346)

Türk Medeni Kanunu’na göre, 8 yaş ve üzerindeki çocukların velayet konusunda mahkemede görüş bildirme hakkı vardır. Mahkeme, çocuğun beyanını psikolojik olarak baskı altında olup olmadığını da değerlendirerek dikkate alır.

• Ebeveynin Çocuğa Karşı Yükümlülüklerini Yerine Getirmemesi (TMK Madde 346 ve 349)

Velayet sahibi ebeveynin çocuğun bakımına yeterli özeni göstermemesi, onun fiziksel ve duygusal ihtiyaçlarını ihmal etmesi de velayetin değiştirilmesine yol açabilir. Örneğin, çocuğun uzun süre yalnız bırakılması, kötü alışkanlıkların (alkol, madde bağımlılığı vb.) çocuğa zarar vermesi gibi durumlarda mahkeme velayetin değişmesine karar verebilir.

3. Velayetin Değiştirilmesi Davasında Yargılama Usulü

Velayetin değiştirilmesi davası, basit yargılama usulüne tabi bir davadır. Basit yargılama usulü, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun (HMK) 316. maddesi uyarınca düzenlenmiş olup, davanın hızlı ve etkin bir şekilde sonuçlandırılmasını sağlar. Bu kapsamda, dilekçeler aşaması ve duruşmalar, diğer yargılama türlerine göre daha kısa sürede tamamlanmaktadır.

Velayetin değiştirilmesi davası hakkında değinilmesi gereken diğer bir konu ise velayetin değiştirilmesi davalarında Bölge Adliye Mahkemesince verilen kararların temyiz edilemeyeceğidir.

Nitekim Yargıtay 2. Hukuk dairesinin 2019/3013 esas ve 2019/4091 karar sayılı ilamında;

“Velayet değiştirme davasının çekişmesiz yargı işi olarak düzenlenmesinin bir sonucu da Bölge Adliye Mahkemesince çekişmesiz yargı işlerinde verilen kararlar üzerinedir. Bölge Adliye Mahkemesi’nin kararları kesin niteliktedir, bu kararlara karşı temyiz yoluna başvurulamaz. Bu sebeple, davalı-davacının bu yöne ilişkin temyiz dilekçesinin reddi gerekir.”

şeklinde karar verilmiştir.

3.1. Velayetin Değiştirilmesi Davasında Görevli ve Yetkili Mahkeme

Velayetin değiştirilmesi davasında hangi mahkemenin görevli olduğu ve hangi mahkemede dava açılması gerektiği (yetkili mahkeme)  Türk Medeni Kanunu (TMK) ve Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) bu konuda açık hükümler içermektedir.

• Görevli Mahkeme: Velayetin değiştirilmesi davalarında görevli mahkeme, Aile Mahkemesi’dir. Aile Mahkemesi bulunmayan yerlerde, Asliye Hukuk Mahkemesi, Aile Mahkemesi sıfatıyla davaya bakar.

• Yetkili Mahkeme: Velayetin değiştirilmesi davasında kesin yetki kuralı bulunmamaktadır. Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) 384. maddesi gereğince, velayetin değiştirilmesi davaları çekişmesiz yargı kapsamında kabul edilmektedir. Yargıtay da yerleşik içtihatlarında bu durumu vurgulamış ve davanın farklı mahkemelerde açılabileceğini belirtmiştir.

Bu hüküm ve kararlar doğrultusunda, kanunda özel bir yetki düzenlemesi bulunmadığı için velayetin değiştirilmesi davası, talepte bulunan ebeveynin yerleşim yerinde de açılabilir.

Yargıtay Kararları ile Yetki Konusunun Belirlenmesi

Yargıtay 20. Hukuk Dairesi’nin 2019/2220 Esas ve 2019/4091 Karar sayılı ilamı:

“Velayetin değiştirilmesi davasında kesin ve özel yetki kuralı bulunmaz. Ancak davalılar tarafından bu hususun ilk itiraz olarak ileri sürülmesi durumunda yetki hususu dikkate alınır. Hâkim, yetkinin kesin olmadığı hallerde, bu durumu resen nazara alamaz.”

3.2. Velayetin Değiştirilmesi Davasında Süre

Türk Medeni Kanunu’nda (TMK) velayetin değiştirilmesi için belirli bir süre öngörülmemiştir. Velayetin değiştirilmesi davası, çocuğun üstün yararının gerektirdiği her zaman açılabilen bir davadır. Ancak, mahkemeler bu tür davaları değerlendirirken “esaslı değişiklik” ve “süreklilik” kriterlerini dikkate almaktadır.

• Velayet, çocuğun üstün yararına zarar verecek bir durum ortaya çıktığında her zaman değiştirilebilir.
• TMK’da belirli bir zaman sınırlaması bulunmamaktadır, dolayısıyla velayetin değiştirilmesi davası belirli bir süre geçmesi şartına bağlı değildir.
• Ancak, velayeti değiştirmek için esaslı bir değişikliğin meydana gelmesi ve bu değişikliğin geçici değil sürekli olması gerekmektedir.

3.3. Velayetin Değiştirilmesi Davasında Geçici Tedbirler

Velayetin değiştirilmesi davası devam ederken, çocuğun üstün yararını korumak amacıyla mahkeme tarafından geçici tedbir kararları alınabilir. Bu tedbirler, çocuğun güvenliği, sağlığı, eğitimi ve psikolojik gelişimi açısından önemli bir risk bulunduğunda uygulanmaktadır. Türk Medeni Kanunu (TMK) ve Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) çerçevesinde mahkeme, gerekli gördüğü durumlarda re’sen veya talep üzerine geçici tedbirler alabilir.

Velayetin değiştirilmesi davası devam ederken, çocuğun üstün yararının gerektirdiği durumlarda mahkeme geçici velayet kararı verebilir. Bu hükümler doğrultusunda:

• Çocuk için tehlikeli bir ortam söz konusuysa (şiddet, ihmal, kötü muamele vb.), hakim geçici velayet değişikliği kararı verebilir.
• Geçici velayet, mahkeme kesin karar verene kadar geçerli olur.
• Geçici velayet kararı, genellikle Aile Mahkemesi tarafından sosyal inceleme raporları ve uzman görüşleri doğrultusunda alınır.

Örnek: Velayeti annede olan bir çocuğun babasının, annenin çocuğa şiddet uyguladığını veya ilgisiz kaldığını mahkemeye delillerle ispat etmesi halinde, mahkeme dava sonuçlanana kadar çocuğun geçici olarak babaya verilmesine karar verebilir.

4. Velayetin Değiştirilmesi Davasında Nafaka ve Diğer Mali Yükümlülükler

Velayetin değiştirilmesi davası, çocuğun bakım, eğitim ve genel refahını doğrudan etkileyen mali yükümlülüklerde de değişikliklere yol açabilir. Türk Medeni Kanunu (TMK) uyarınca, velayetin değiştirilmesi halinde iştirak nafakası başta olmak üzere çocuğa yönelik mali sorumluluklar yeniden değerlendirilir.

İştirak Nafakası Yükümlülüğünün Değişmesi

İştirak nafakası, velayet hakkı kendisine verilmeyen ebeveynin, çocuğun bakım ve eğitim giderlerine katkıda bulunmasını sağlamak amacıyla ödediği nafakadır.

• Velayetin değiştirilmesi halinde, iştirak nafakasının sorumlusu da değişebilir.
• Yeni velayet sahibi, diğer ebeveynden iştirak nafakası talep edebilir.
• Çocuğun yaşına, eğitim durumuna ve ihtiyaçlarına göre nafaka miktarı yeniden belirlenebilir.

📌 Örnek: Çocuğun velayeti annede iken babanın nafaka ödediği bir durumda, velayetin babaya geçmesi halinde nafaka yükümlülüğü anneye geçebilir.

Nafaka Miktarının Yeniden Belirlenmesi

Velayet değişikliği sonrasında, nafaka miktarında da artış veya azalma olabilir. Taraflar mahkemeye başvurarak nafaka miktarının yeniden düzenlenmesini talep edebilir.

📌 Örnek: Çocuğun ekonomik olarak daha iyi koşullara sahip olan ebeveyne geçmesi halinde, mahkeme nafaka yükümlülüğünü tamamen kaldırabilir veya azaltabilir.

Eğitim Giderleri ve Diğer Masraflar

Velayet değişikliği nafaka yükümlülüğünü etkileyebilse de, bazı özel harcamalar velayet sahibi değişse bile devam edebilir. Çocuğun özel okul ücretleri, sağlık sigortası gibi büyük eğitim ve sağlık harcamaları, velayet değişse bile ödenmeye devam edebilir.

Mahkeme, tarafların ekonomik durumunu ve çocuğun ihtiyaçlarını göz önüne alarak bu tür giderlerin nasıl paylaşılacağına karar verebilir.