Dernekler, kazanç paylaşma dışında belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere, bilgi ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek suretiyle oluşturulan, tüzel kişiliğe sahip kişi topluluklarıdır. Dernek kurmak için, önceden izin alınması gerekmemektedir. Ancak her ne kadar önceden izin alınması gerekmese de, tüzel kişilik kazanması için derneğin kurulacağı yerin en büyük mülki amirliğine, kuruluş bildirimi yapılmalıdır. Dernek kurucularının, ayırt etme gücüne sahip ve kısıtlı olmayan 18 yaşını doldurmuş fiil ehliyetine sahip olmaları gerekir.
Yazı İçeriği
1. Dernek Kurmak İçin Hangi Şartları Sağlamak Gerekir?
2. Dernek Kuruluş İşlemleri İçin Hangi Belgelerin İbrazı Gerekir?
3. Dernek Kuruluş Bildiriminden Sonra Süreç Nasıl İşler?
4. Dernekler Hangi Alanlarda Faaliyet Gösterebilir?
5. Hangi Dernekler, Kamu Yararına Çalışan Dernek Statüsüne Sahip Olabilir?
6. Kimler Dernek Üyesi Olabilir? Üyelerin Hakları Ve Yükümlülükleri Nelerdir?
7. Derneklerin Zorunlu Organları Nelerdir?
8. Dernek Tüzel Kişiliği Hangi Koşullarda Sona Erer?
Türk Medeni Kanunu’nda sayılan tüzel kişilerden olan derneklerin, kuruluşu için, fiil ehliyetli en az 7 kişinin idare amirliğine kuruluş bildirimi yapması gibi birtakım şartlar sağlanmalıdır. Faaliyet konusu bağlamında sınırsız bir özgürlüğe sahip oldukları anlamına gelmemekle beraber, amaçlarını gerçekleştirmek üzere, tüzüklerinde belirtilen çalışma konuları ve biçimleri doğrultusunda faaliyette bulunabilirler. Keza, denetim kurulu ve yönetim kurulu organlarının bulunması zorunludur. Diğer taraftan, dernekler, kendiliğinden, mahkeme kararı ile yahut genel kurul kararı ile sona erebilirler.
1. Dernek Kurmak İçin Hangi Şartları Sağlamak Gerekir?
Fiil ehliyetine sahip en az 7 gerçek veya tüzel kişi önceden izin almaksızın dernek kurabilirler.
Ancak her ne kadar önceden izin alınması gerekmese de tüzel kişilik kazanması için mülki idare amirliğine kuruluş bildirimi yapılmalıdır. Kuruluş bildiriminin amacı kanuna ve hukuka aykırı amaçlarla dernek kurulmasının önüne geçilmesidir.
2. Dernek Kuruluş İşlemleri İçin Hangi Belgelerin İbrazı Gerekir?
Dernek kurucuları tarafından imzalanmış kuruluş bildirimi ve aşağıda belirtilen ekler, derneğin kurulacağı yerin mülki idare amirliğine verilmelidir.
- Kurucular tarafından her sayfası imzalanmış bir adet dernek tüzüğü.
- (Her derneğin bir tüzüğü bulunur. Dernek tüzüğünde derneğin adı, amacı, gelir kaynakları, üyelik koşulları, organları, örgütü ve geçici yönetim kurulunun gösterilmesi zorunludur. Tüzük hükümleri, kanunun emredici hükümlerine aykırı olamaz. Dernek tüzüğünde düzenlenmemiş konularda kanun hükümleri uygulanır.)
- Dernek kurucuları arasında tüzel kişiliklerin bulunması halinde; bunların unvanları, yerleşim yerleri ve kuruluş belgeleri.
- Dernek kurucuları arasında yer alan tüzel kişiliklerin organları tarafından yetkilendirilen gerçek kişilerin belirtilmesi kaydıyla bu konuda alınmış kararın örneği.
- Kurucularda, dernek veya yabancı dernek ya da vakıf dışında kâr amacı gütmeyen kuruluşlar bulunması halinde, İçişleri Bakanlığınca izin verildiğini belirten dernek kurucuları tarafından imzalanmış beyan.
- Kurucular arasında yabancı uyruklular varsa, bunların Türkiye’de yerleşme hakkına sahip olduklarını gösteren belgelerin örnekleri.
Dernekler, kuruluş bildirimini ve yukarıda sayılmış gerekli belgeleri derneğin kurulacağı yerin mülkî idari amirliğine verdiklerinde tüzel kişilik kazanırlar.
3. Dernek Kuruluş Bildiriminden Sonra Süreç Nasıl İşler?
Mülki idare amirliği tarafından dernek kuruluş bildirimi, gün ve saat belirtilmek suretiyle sivil toplumla ilişkiler birimine havale edilir. Başvuru sahibine kuruluş bildirimi ve eklerinin alındığına dair alındı belgesi verilir ve dernek, kütüğe kaydedilir.
Kuruluş bildirimi ve ekinde verilen belgelerin doğruluğu ile dernek tüzüğü altmış gün içinde mülki idare amiri tarafından bizzat veya sivil toplumla ilişkiler birimlerine yetki verilmek suretiyle incelenir.
İlçelerde kurulan derneklerin tüzükleri de ilgili valiliklerce incelenir. Yapılan inceleme sonucunda, tespit edilen kanuna aykırılık veya noksanlığın giderilmesi kuruculardan yazılı olarak istenir.
Kuruluş bildiriminde, tüzükte ve kurucuların hukukî durumlarında kanuna aykırılık veya noksanlık tespit edildiği takdirde bunların giderilmesi veya tamamlanması derhâl kuruculardan istenir. Otuz gün içinde belirtilen noksanlık tamamlanmaz ve kanuna aykırılık giderilmezse, mülkî idare amiri derneğin feshi hakkında dava açması için durumu Cumhuriyet savcılığına bildirir.
Kuruluş bildiriminde, tüzükte ve belgelerde kanuna aykırılık veya noksanlık bulunmaz ya da bu aykırılık veya noksanlık giderilirse; derhâl derneğe yazıyla bildirilir ve dernekler kütüğüne kaydedilir.
4. Dernekler Hangi Alanlarda Faaliyet Gösterebilir?
Kural; derneklerin, amaçlarını gerçekleştirmek üzere, tüzüklerinde belirtilen çalışma konuları ve biçimleri doğrultusunda faaliyette bulunabilmeleridir. Ancak bu kural, derneklerin faaliyetleri konusunda sınırsız bir özgürlüğe sahip oldukları anlamına gelmemektedir.
Bu bağlamda derneklere getirilen ilk ve en genel sınırlama, Türk Medeni Kanunu’nun 56. maddesinde yer almaktadır. Buna göre; hukuka veya ahlâka aykırı amaçlarla dernek kurulamaz. Dolayısıyla bu amaçlara hizmet eden faaliyetlerde bulunmaları da söz konusu olmamaktadır.
Medeni Kanun’da çizilen bu soyut ve genel düzenlemenin yanı sıra, 5253 sayılı Dernekler Kanunu’nda, faaliyetlere ilişkin daha ayrıntılı düzenlemelere ulaşmak mümkündür. Bahsi geçen kanunun sistematiğine baktığımızda, izne bağlı olarak yürütülebilecek faaliyetler ile icrası yasaklanmış olan faaliyetlerin ayrı ayrı ele alındığını görüyoruz.
Buna göre; yurt, pansiyon veya üyeler için lokal açmaları ve bu tesislerin işletilmesi için derneklerin kuruldukları yerdeki mülki idare amirinden izin almaları gerekmektedir.
Ayrıca Dernekler Kanunu’nun 30. maddesine göre dernekler;
- Tüzüklerinde gösterilen amaç ve bu amacı gerçekleştirmek üzere sürdürüleceği belirtilen çalışma konuları dışında faaliyette bulunamazlar.
- Anayasa ve kanunlarla açıkça yasaklanan amaçları veya konusu suç teşkil eden fiilleri gerçekleştirmek amacıyla kurulamaz.
- Askerliğe, millî savunma ve genel kolluk hizmetlerine hazırlayıcı öğretim ve eğitim faaliyetlerinde bulunamaz, bu amaçları gerçekleştirmek üzere kamp veya eğitim yerleri açamazlar. Üyeleri için özel kıyafet veya üniforma kullanamazlar.
5. Hangi Dernekler, Kamu Yararına Çalışan Dernek Statüsüne Sahip Olabilir?
Bir derneğin kamu yararına çalışan derneklerden sayılabilmesi için, en az bir yıldan beri faaliyette bulunması gerekmektedir. Aynı zamanda bu derneğin amacı ve bu amacı gerçekleştirmek üzere giriştiği faaliyetlerin topluma yararlı sonuçlar verecek nitelikte ve ölçüde olması şarttır. Dernekler Kanunu’nun çizmiş olduğu bu genel çerçevenin yanı sıra, Dernekler Yönetmeliği’nde de kamu yararına çalışan dernek statüsüne sahip olmak için gereken şartlar detaylandırılmıştır. Buna göre;
Kamu yararına çalışan derneklerden sayılmak için derneğin;
- En az bir yıldan beri faaliyette bulunması.
- Son bir yıl içindeki, 200.000 TL’yi geçen alım ve satım işlemlerinin rekabet koşullarına uygun yapılması.
- Amacı ve gerçekleştirdiği faaliyetlerin, üyelerinin dışında yerel, ulusal veya uluslararası düzeyde toplumun ihtiyaç ve sorunlarına yönelik çözümler üretecek ve toplumsal gelişmeye katkı sağlayacak nitelikte olması.
- Yıl içinde elde ettiği gelirin en az yarısının bu amaçla harcanması.
- Sahip olduğu mal varlığının ve yıllık gelirinin tüzüğünde belirtilen amacı gerçekleştirecek düzeyde olması gerekir.
Kamu yararına çalışan derneklerden sayılmak isteyen dernekler, aşağıda belirtilen ekler ile birlikte başvurularını mülki idare amirliğine yaparlar.
- Derneğin kamu yararı yönünden; faaliyeti, yaptığı hizmetler ve gelecekte yapılması düşünülen işler hakkındaki raporu.
- Derneğin taşınır ve taşınmaz mallarının listesi.
- Kamu yararına çalışan derneklerden sayılması için yönetim kurulunun aldığı karar örneği.
Kamu yararına çalışan derneklerden sayılma başvurusu mülki idare amirliğine yapılır. Bu başvuru valilik görüşü ile birlikte bir ay içinde bakanlığa gönderilir.
Valilik görüşünde derneğin amacının ve faaliyetlerinin topluma yararlı
sonuçlar verecek nitelikte ve ölçüde olup olmadığı ve kamu yararına
çalışan derneklerden sayılıp sayılamayacağı açıkça belirtilir.
İlgili bakanlıkların ve Hazine ve Maliye Bakanlığının da görüşü alındıktan sonra, Bakanlığın teklifi ve Cumhurbaşkanı kararı ile dernek, kamu yararına çalışan derneklerden sayılır.
Kamu yararına çalışan derneklerden sayılmaya ilişkin karar Bakanlıkça ilgili valiliğe bildirilir ve valilik tarafından başvuru sahiplerine tebliğ edilir.
6. Kimler Dernek Üyesi Olabilir? Üyelerin Hakları Ve Yükümlülükleri Nelerdir?
Hiç kimse, bir derneğe üye olmaya ve hiçbir dernek de üye kabul etmeye zorlanamaz. Gerçek veya tüzel kişi olması fark etmeksizin, fiil ehliyetine sahip her kişi derneklere üye olma haklarına sahiptir. Ayrıca belirtmek gerekir ki, her derneğin tüzüğünde bulunması zorunlu hususlardan olan üyelik şartlarının da başvuru sahiplerince sağlanmış olması gerekir.
Öncelikle belirtmek gerekir ki, dernek üyeleri eşit haklara sahiptirler. Dernek, üyeleri arasında dil, ırk, renk, cinsiyet, din ve mezhep, aile, zümre ve de sınıf farkı gözetemez. Eşitliği bozan veya bazı üyelere bu sebeplerle ayrıcalık tanıyan uygulamalar yapamaz.
Her üyenin, derneğin faaliyetlerine ve yönetimine katılma hakkı vardır.
Dernek üyelerinin en önemli hakkı ise kuşkusuz oy kullanma hakkıdır. Bu bağlamda her üyenin genel kurulda bir oy hakkı bulunmaktadır ve üyelerin bunu şahsen kendileri kullanmak zorundadır.
Bir dernek üyesinin en temel yükümlülüğü, ödenti vermedir. Dernekler bu borcu tüzüklerinde düzenler ancak böyle bir düzenlemenin yer almaması durumunda üyeler, dernek amacının gerçekleşmesi ve borçlarının karşılanması için zorunlu ödentilere eşit olarak katılırlar.
Üyeler, dernek düzenine uymak ve derneğe sadakat göstermekle yükümlüdürler. Her üye, derneğin amacına uygun davranmak, özellikle amacın gerçekleşmesini güçleştirici veya engelleyici davranışlardan kaçınmakla yükümlüdür.
7. Derneklerin Zorunlu Organları Nelerdir?
Genel kurul, yönetim kurulu ve denetim kurulu derneklerin zorunlu organlarıdır. Dernekler bu sayılan zorunlu organlar dışında da organlar kurabilirler ancak ihtiyari olarak kurulan organlara, zorunlu organların görev ve yetkileri devredilemez.
Genel kurul, derneğin en yetkili karar organı olup; derneğe kayıtlı üyelerden oluşur. Üyeliğe kabul ve üyelikten çıkarma hakkında son kararı verir. Dernek organlarını seçer ve derneğin diğer bir organına verilmemiş olan işleri görür. Bunun yanı sıra, derneğin diğer organlarını denetler ve onları haklı sebeplerle her zaman görevden alabilir.
Yönetim kurulu, beş asıl ve beş yedek üyeden az olmamak üzere dernek tüzüğünde belirtilen sayıda üyeden oluşur. Yönetim kurulu derneğin yürütme ve temsil organıdır; bu görevini kanuna ve dernek tüzüğüne uygun olarak yerine getirir. Temsil görevi, yönetim kurulunca, üyelerden birine veya bir üçüncü kişiye verilebilir.
Denetim kurulu, üç asıl ve üç yedek üyeden az olmamak üzere dernek tüzüğünde belirtilen sayıda üyeden oluşur. Denetleme görevini, dernek tüzüğünde belirtilen esas ve usullere göre yapar; denetleme sonuçlarını bir raporla yönetim kuruluna ve genel kurula sunar.
8. Dernek Tüzel Kişiliği Hangi Koşullarda Sona Erer?
Derneklerin sona ermesi hallerini üç ana başlık altında toparlayabiliriz. Bunlar; kendiliğinden sona erme, mahkeme kararı ile sona erme ve son olarak da genel kurul kararı ile sona erme halleridir.
Dernekler, aşağıdaki hâllerde kendiliğinden sona erer:
- Amacın gerçekleşmesi, gerçekleşmesinin olanaksız hâle gelmesi veya sürenin sona ermesi.
- İlk genel kurul toplantısının kanunda öngörülen sürede yapılmamış ve zorunlu organların oluşturulmamış olması.
- Borç ödemede acze düşmüş olması.
- Tüzük gereğince, yönetim kurulunun oluşturulmasının olanaksız hâle gelmesi.
- Olağan genel kurul toplantısının iki defa üst üste yapılamaması.
Her ilgili, sulh hâkiminden, derneğin kendiliğinden sonra erdiğinin tespitini isteyebilir. Genel kurul kararı ile her zaman derneğin feshine karar verilebilir.
Dernekler, aşağıdaki hâlde mahkeme kararı ile sona erer:
Derneğin amacı, kanuna veya ahlâka aykırı hâle gelirse; Cumhuriyet savcısının veya bir ilgilinin istemi üzerine mahkeme, derneğin feshine karar verir. Mahkeme, dava sırasında faaliyetten alıkoyma dâhil, gerekli bütün önlemleri alır.
