Gemiler, devletler için ekonomik ve stratejik değere sahip önemli milli ögelerdendir. Yalnızca günümüzde değil eski çağlardan bu yana devletlerin egemenlik göstergeleri olup askeri, ticari alanın haricinde limanlarda ve gemide devletin hakimiyetini gösteren unsurlardandır. Örneğin yabancı ülkelere ait gemilerin farklı ülke limanlarına demir atması egemenliği zedelemeye yönelik tehdit olarak kabul edilmekteydi.
Devletler için gemilerin bu denli önemli olması gemi sahiplerinin ve deniz ticaretinin gelişimi için yararlıdır. Çünkü gemi sürekli olarak yabancı limanlara gittiğinden her ülkede farklı usul ve esaslara uyulmaktadır. Bu durum gemilerin limanlarda veya uluslararası sularda çeşitli problemler yaşanma ihtimalini de arttırmaktadır. Bu gibi durumlarda gerek ülkeler arasında akdedilen sözleşmeler gerek ülkede bulunan konsolosluk ve diplomatik teşkilatlar, yabancı ülke limanında yaşanan tüm problemlerde yardım isteme imkanına sahiplerdir. Geminin tabiiyeti ise çekmiş olduğu bayrak ile belirlenir (Flag State / Bayrak Devleti ). Türk hukuku bakımından bayrak çekme hakkı ve bu hakkın kullanılması iki farklı başlıkta incelenmektedir.
Yazı İçeriği
1. Türk Bayrağı Çekme Hakkının Kazanılması
1.1. Gerçek Kişilere Ait Gemiler
1.2. Tüzel Kişilere Ait Gemiler
2. Yabancı Geminin Türk Bayrağı Çekebilmesi İçin Sağlanması Gereken Koşullar
3. Türk Bayrağı Çekme Hakkının Kullanılması
4. Türk Bayrağı Çekme Hakkının Kaybedilmesi
5. Türk Uluslararası Gemi Sicili Kanunu Çerçevesinde Türk Bayrağı Çekme Hakkı
Gemiye Türk Bayrağını çekme hakkı aynı zamanda Türk tabiiyetini kazanmak anlamına gelmektedir. Türk hukuku kapsamında bakıldığında yalnızca Türk gemilerinin Türk Bayrağı çekme hakkı vardır ve her Türk gemisi Türk Bayrağı çekmek ile yükümlüdür.
1. Türk Bayrağı Çekme Hakkının Kazanılması
Türk Bayrağını çekme hakkı 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun 940. maddesinde hüküm altına alınmıştır ve “Her Türk gemisi Türk Bayrağı çeker” şeklinde açıklanmıştır. Hangi gemilerin Türk Bayrağı çekme hakkı olduğu hususu ise detaylıca açıklanacaktır.
1.1. Gerçek Kişilere Ait Gemiler;
Gerçek kişilere ait olan gemiler tek kişiye ait olması ve birden fazla kişiye ait olması bakımından ikiye ayrılmaktadır. Öncelikle tek gerçek kişinin gemiye sahip olması halinde gemi sahibinin Türk olması gerekmektedir. Söz konusu şart TTK madde 940’ın 2. fıkrasında hüküm altına alınmıştır.
Geminin birden fazla kişiye ait olması halinde ise mülkiyetin paylı yahut elbirliğiyle mülkiyet olması hususları karşımıza çıkmaktadır.
- Geminin birden fazla kişin paylı (müşterek) mülkiyetinde olması halinde payların çoğunluğuna sahip olan ortağın Türk vatandaşı olması gerekmektedir. Payların çoğunluğunun Türk vatandaşı olan malikte olması şartı ile gemiye Türk Bayrağı çekilebilir.
- Geminin elbirliğiyle mülkiyete tabi olması halinde ise pay değil maliklerin çoğunluğunun Türk olması gerekmektedir. Böylece elbirliği halinde paydaşların çoğunluğu Türk ise gemi Türk gemisi sayılacak ve Türk Bayrağı çekme hakkını kazanacaktır.
1.2. Tüzel Kişilere Ait Gemiler;
- Türk kanunları çerçevesinde kurulmuş, tüzel kişiliğe sahip kurum, kuruluş, dernek ve vakıflara ait olan gemilerde, yönetim organlarını oluşturan kişilerin çoğunluğunun Türk vatandaşı olması halinde gemi Türk gemisi sayılır ve Türk Bayrağı çekebilir. Söz konusu husus TTK madde 940/4a maddesinde hüküm altına alınmıştır.
- Yine Türk kanunları kapsamında kurulmuş olma koşulu Türk ticaret şirketlerine ait gemiler, tıpkı vakıf ve derneklerde olduğu gibi şirket yönetiminde olan kişilerin çoğunluğunun Türk vatandaşı olması, şirket sözleşmesinde oy çoğunluğunun Türk ortaklarda bulunması, anonim şirketlerde ve hissesi paylara bölünmüş komandit şirketlerde payların çoğunluğunun nama yazılı, bir yabancıya devrinin şirket yönetim kurulunun iznine bağlı bulunması, şartıyla Türk gemisi sayılıp Türk Bayrağı çekme hakkına sahip olabilirler.
- TTK 1064’te düzenlenmiş olan ve Türk Ticaret Siciline tescil edilen donatma iştiraklerinin mülkiyetindeki gemiler, paylarının yarısından fazlasının Türk vatandaşlarına ait olması şartıyla Türk gemisi sayılır ve Türk Bayrağı çekebilirler.
2. Yabancı Geminin Türk Bayrağı Çekebilmesi İçin Sağlanması Gereken Koşullar
Türk gemisi statüsüne girmeyen her gemi yabancı gemi olarak kabul edilir. Yabancı gemiler Türk vatandaşlarına en az bir yıl süre ile işletilmek üzere kiralanmış ise, malikin rızasının alınmış olması şartı ve Türk mevzuatının kaptan ve gemi adamlarını düzenleyen hükümlerine uyması Türk Bayrağı çekme hakkını kazanabilir. Fakat kendi ülkesinin kanununda işbu hali engelleyen bir hüküm bulunmaması gerekmektedir. Tüm bu şartların sağlanması halinde Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığınca Türk Bayrağı çekme hakkı verilebilir.
İşbu şartların sağlanması ile Türk Bayrağı çekme hakkının kazanılması halinde gemi malikinin sorumluluğu sona ermemektedir. Malik, her iki yılda bir izin için gerekli şartların varlığını sürdüğünü ispatlamakla yükümlüdür. TTK madde 941’de Türk Bayrağı çekme hakkını kazanan yabancı gemilerin özel bir sicile kayıtlı olması gerektiği hususunu hüküm altına alınmıştır.
Kanun maddesine göre yabancı geminin Türk bayrağı çekebilmesi için;
“II- İstisnaları
MADDE 941- (1) Bir Türk gemisi, kendilerine ait olduğu takdirde Türk Bayrağı çekme hakkını kaybedeceği kişilere, en az bir yıl süreyle kendi adlarına işletilmek üzere bırakılmış olursa, malikin istemi üzerine Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, bırakma süresince, o ülke kanunları buna imkân sağlıyorsa geminin yabancı bayrak çekmesine izin verebilir. Bu izin sona ermedikçe veya kanuni sebeplerle geri alınmadıkça gemi Türk Bayrağı çekemez.
(2) Türk gemisi olmayan bir gemi, ona Türk Bayrağı çekebilecek kişilere en az bir yıl süreyle kendi adlarına işletilmek üzere bırakılmışsa, malikin rızası alınmış olmak, Türk mevzuatının kaptan ve gemi zabitleri hakkındaki hükümlerine uyulmak ve yabancı kanunda da bunu engelleyen bir hüküm bulunmamak şartıyla, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı geminin Türk Bayrağı çekmesine izin verebilir. Şu kadar ki, izin alan kişi, her iki yılda bir, izin için gerekli şartların varlığını sürdürdüğünü ispatlamakla yükümlüdür.
(3) İkinci fıkrada belirtilen gemiler, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığınca tutulacak özel bir sicile kaydolunur.”
Türk gemilerinin yabancı sicillere tescil olması hususu hakkında detaylı bilgi için sitemizde yer alan “Tekne ve Yatların Üçüncü Ülkeler Nezdinde Tescili” isimli makalemizi inceleyebilirsiniz.
3. Türk Bayrağı Çekme Hakkının Kullanılması
Lafzından her ne kadar aynı anlama geliyor gibi anlaşılsa da geminin Türk Bayrağı çekebilme hakkı kazanması ile bu hakkın kullanılması birbirinden farklıdır. İşbu açıklamadan anlaşıldığı üzere; bir Türk gemisinin Türk Bayrağını çekme hakkını kullanabilmesi için TTK madde 943’te hüküm altına alınan prosedürün yerine getirilmesi gerekmektedir.
Yabancı geminin Türk Bayrağı çekme hakkı, gemi tasdiknamesi (Ship Registry Certificate) ile ispat olunur ve gemi Türk Bayrağını çekme hakkını kazansa dahi gemi tasdiknamesi alınmadıkça bu hakkı kullanamaz. Yine TTK 943’te işbu tasdiknamenin sicil müdürlüğünce onaylanmış suretinin yahut bayrak şahadetnamesinin yolculuk esnasında sürekli olarak gemide bulundurulması gerekmektedir.
Fakat kanunda gemi tasdiknamesi bulunmasa dahi bayrak çekme hakkının kullanılabileceği istisnai haller düzenlenmiştir. Ticaret gemisi sayılmadıkları halde bazı hükümler gereği (TTK 953/2-a) ile gösterilen hükümler bakımından TTK’ya tabi işbu gemilerin gemi tasdiknamesi olmadan da Türk Bayrağı çekme hakkını kullanabileceği hükme bağlanmıştır. Bu gemiler;
- Yatlar,
- Denizci yetiştirme gemileri,
- Gezinti, spor, eğitim, öğretim, ve bilim amaçlarına tahsis edilmiş gemiler.
- 18 gros tonilatodan küçük gemilerin de gemi tasdiknamesi ve bayrak şahadetnamesi (Flag Certificate) almadan Türk Bayrağı çekme hakkını kullanabilecekleri öngörülmüştür. (TTK 945)
Bazı durumların varlığı halinde, örneğin; gemi tasdiknamesinin alınmasının gecikmesi ihtimalinde yalnızca bayrak şahadetnamesi ile bayrak çekme hakkı kullanılabilmektedir. (TTK 345)
Bazı durumlarda bayrak şahadetnamesi çekilmesi yeterli görülebilir. Ticari hayata ilişkin işlemler, gemi tasdiknamesinin alınmaması halinde sadece yalnızca gemi şahadetnamesi ile bayrak çekme hakkının kullandırılması gerekebilmektedir.
Türkiye dışında bulunan gemi Türk Bayrağı çekme hakkını kazanabilir. Bu durumda geminin bulunduğu yerdeki Türk konsolosluğu tarafından Türk bayrağını çekme hakkı kapsamında verilecek “Bayrak Şahadetnamesi” gemi tasdiknamesi yerine geçmektedir. Bayrak şahadetnameleri verildiği tarihten itibaren bir yıl için geçerlidir. Fakat yolculuğun mücbir sebepler dolayısıyla uzaması halinde şahadetnamenin de süresi uzar. TTK 940’ta ise Türkiye’de yapılmış olmasına rağmen Türk Bayrağı çekme hakkına sahip olmayan gemilere Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığınca, teslim edilecekleri yere kadar yolculuk yapabilmeleri için geçerli şahadetname verilebileceği hüküm altına alınmıştır.
4. Türk Bayrağı Çekme Hakkının Kaybedilmesi
Türk Bayrağını çekme hakkının kaybedilmesi TTK 942/1,c-1 hükmünde açıklanmıştır. Türk Bayrağı çekme koşullarının kaybedilmesi halinde Türk bayrağı çekme hakkı da kaybedilir. Türk bayrağı çekme hakkı hakkın kaybından itibaren ivedilikle Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığına bildirilmelidir. İlgili birim Türk Bayrağı çekme hakkının kaybı ardından 6 ay daha Türk Bayrağı çekilmesine izin verilebilmektedir. İşbu husus da TTK 942/1,c-2’de hükme bağlanmıştır. Türk Bayrağı çekme hakkı kazanılması halinde Türk Milli Gemi Sicili yahut Türk Uluslararası Gemi Siciline kayıt olunması halinde meydana gelebilecek değişiklikler hakkında daha detaylı bilgiye sahip olmak için sitemizde yer alan “Gemi Mülkiyetinin Sicile Tescil, Terkin Ve Düzeltme İşlemleri” makalemizi inceleyebilirsiniz.
5. Türk Uluslararası Gemi Sicili Kanunu (TUGS) Çerçevesinde Türk Bayrağı Çekme Hakkı
Türk Uluslararası Gemi Sicili 4490 sayılı Türk Uluslararası Gemi Sicili Kanunu kapsamında kurulmuş olup işbu kanunun ve sicil organizasyonun yürürlüğe girmesinin amacı; ülkemiz gemilerinin kolay bayrak devletleri olarak adlandırılan devletlerin sicillerine gemilerini tescil etmelerini engellemektir. Kolay bayrak devletleri sicillerine tescil edilen her gemiden maddi kazanç sağlamak amacıyla gemi sicillerine tescil olan gemilere oldukça geniş kapsamlı maddi olanaklar ve imtiyazlar sağlamaktadırlar. Bu sebeple Türkiye’de de çeşitli imtiyazlarla donatılmış bir gemi sicili organizasyonu oluşturma zorunluluğu hasıl olmuştur. Türk Uluslararası Gemi Sicili hakkında daha detaylı bilgi sahibi olmak için sitemizde yer alan “Gemi Sicili ve Sicile Tescili” makalemizi inceleyebilirsiniz. İşbu sicili düzenleyen 4490 sayılı Türk Uluslararası Gemi Sicili Kanunu’nda Türk Bayrağı çekme hakkına sahiptir. TUGS uygulamasında bayrak çekme hakkı, sicile tescil ile kazanılan bir hak olup, sicile tescil edilmediği sürece işbu hak hukuki sonuç doğurmaz.
