Acele Kamulaştırma Nedir?

Anayasa ile koruma altına alınmış olan mülkiyet hakkının ancak ve ancak “kamu yararı” gerekçesi ile sınırlandırılması mümkündür. Kamulaştırma prosedürlerinin tamamlanması için harcanacak süre, bazı olağanüstü durumlarda kamu yararına zarar verecek sorunlar doğurabilir. Diğer taraftan, Kamulaştırma Kanunu’nun 27. maddesinde “acele kamulaştırma” müessesesi düzenlenmiştir. Buna göre, şartlar uygun ise birtakım olağanüstü durumlarda, bilirkişi tarafından bedel tespitinin yapılması dışındaki tüm işlemler makul bir süre sonrasına ertelenerek acele kamulaştırma kararı verilebilir.

Bu durumda, söz konusu taşınmazın bedeli tespit edilerek, idare tarafından taşınmazın malikine belirlenen bedelin ödenmesi suretiyle tapu kaydının idare üzerine geçmesi sağlanır. Olağan durumlarda bu sınırlandırma, “kamulaştırma” adı verilen idari ve yargısal işlemler silsilesi ile yapılırken, bazı istisnai durumlarda, taşınmazın vakit kaybetmeksizin kamulaştırılması gerekebilir. 

1. Acele Kamulaştırma Yapılabilecek Haller Nelerdir?

Acele kamulaştırma, mevzuatta belli başlı özel durumlar için özgülenmiş bir nevi olağanüstü bir prosedürdür. Normal şartlarda, kamulaştırma sürecinin gerektireceği ve görece uzun olan işlemler ötelenip, idarenin bir an evvel taşınmaza el koyarak gerekli iş ve işlemleri yapabilmesi sağlanır. Acele kamulaştırılmasına karar verilen taşınmazın derhal kıymet takdiri yapılarak, bu bedel bankaya depo edilir ve taşınmazın tapu kaydına ilgili idare lehine el koyma şerhi işlenir. Kamulaştırma prosedürünün gerektirdiği geri kalan işlemler ise, makul bir süre sonrasına bırakılır. Buna göre, acele kamulaştırma yapılabileceğine ilişkin Kamulaştırma Kanunu’nun 27. maddesinde düzenlenen olağanüstü haller şunlardır:

Yurt Savunmasının Gerektirdiği Haller 
3634 sayılı Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanunu’nun uygulanması esnasında yurt savunması gereği kimi durumlarda acilen bazı taşınmazların idarece kullanımı gerekebilmektedir. Seferberlik ve savaş hallerinde, henüz ilan edilmese bile, savaş gerektirebilecek olağanüstü durumların varlığında, üstün kamu yararı dolayısıyla, özel mülkiyete konu taşınmazların acele kamulaştırmasına karar verilebilir.

Cumhurbaşkanlığı’nın Acelelik Kararları
Kanunda belirgin sınırlandırmalar yapılmadığı için kapsamı net olarak belirlenmemiş olmakla birlikte, Cumhurbaşkanlığınca da kamu yararı ve kamu düzeninin korunması amacıyla acele kamulaştırma kararı verilmesi mümkündür. Bu bakımdan, Cumhurbaşkanlığı Makamı her bir acele kamulaştırma talebini, durumu kendi şartları dahilinde ayrıca değerlendirip, takdir hakkını kullanmak suretiyle karar vermeye muktedirdir. Bu yetki daha önceleri Bakanlar Kurulu’nun yetkisinde idi. Danıştay’ın yerleşik içtihatlarında, acele kamulaştırma kararı verme yetkisinin sınırsız olmadığı, mutlak ve keyfi uygulamaların önüne geçilmesi amacıyla birtakım usul ve şekil şartlarının arandığı ifade edilmektedir. Buna göre, acele kamulaştırmayı zorunlu kılan kamu yararı ile istisnai bir yöntemin uygulanmasını gerektiren olağanüstü koşulların varlığı somut delillere dayandırılmalıdır. Keza, acele kamulaştırma kararının verilebilmesi için aranan tüm bu ön şartlar, objektif, nesnel ve hukuken geçerli sebeplerle açıkça saptanabilmelidir. Danıştay, bu neviden acele kamulaştırma kararlarının hukuka uygunluğunu denetlerken iki ölçüte göre karar vermektedir:

• Acele kamulaştırma gerektirecek olağanüstü koşulların gerçekleşip gerçekleşmediğinin tespiti,
• Kamulaştırmanın acelelikle yapılmasının kamunun üstün yararına hizmet ettiğinin, aksi takdirde kamunun zarar göreceğinin ortaya konması.

Danıştay’ın emsal kararlarından birkaç örnek verilecek olursa; sık sık gündemi meşgul eden kentsel dönüşüm projeleri tek başına acele kamulaştırmanın zorunlu olduğu anlamına gelmemektedir. Mutlaka aceleliği kaçınılmaz kılan kamu yararının ve istisnai bir işlem olan acele kamulaştırmayı gerektiren olağanüstü koşulların gerçekleştiğinin somut gerekçelerle ortaya konması aranmaktadır. Başka bir Danıştay kararında, Organize Sanayi Bölgesinin kurulması için gerekli olan taşınmazların acele kamulaştırılmaması halinde kamu yararına ne şekilde zarar geleceğinin ortaya konması gerektiğine hükmedilmiştir. Bu şartları sağlamayan acele kamulaştırma kararı hukuka uygun bulunmamıştır. Öteki taraftan, tarihi ve kültürel varlıkların ve değerlerin korunması amacıyla restorasyon gerektiren alanlarda acelelik gerektiren koşulların ve kamu yararının bulunduğu kabul edilebilmektedir. Keza, dere yatağı ıslahı projesi için ihtiyaç duyulan taşınmazlarda da acele kamulaştırma için aranan kamu yararı şartının sağlandığı kabul edilir.
Acele kamulaştırma kararı verme yetkisi kanunen yalnızca Cumhurbaşkanlığı’na hasredilmiş bir yetki olduğu için, yetki devri ile başka bir idare tarafından bu kararın verilmesi mümkün değildir.

Özel Kanunlarda Acelelik Öngörülen Olağanüstü Durumlar 
Bilhassa ülkenin ekonomik refahını konu alan birtakım kanuni düzenlemeler ile acele kamulaştırma yapılabileceği öngörülmüştür.

2. Acele Kamulaştırmada Usul

“Acele Kamulaştırma Davası” acele kamulaştırması istenen taşınmazın bulunduğu yerdeki Asliye Hukuk Mahkemesi’nde açılır. Mahkemece görevlendirilecek Kıymet Takdir Komisyonu, acele kamulaştırmasına yukarıda sayılan kanunen belirlenmiş istisnai üç durumdan birine uygun şekilde karar verilen taşınmazın bedel tespitini yapar. Mahkemenin, acele kamulaştırmada kamu yararını tespit etmesi, idarenin de bu bedeli, bankada, taşınmazın maliki adına depo etmesi durumunda, mahkemece davanın kabulüne karar verilir. Ancak bu dava yalnızca tespit niteliğinde olup, tapu kaydını idareye geçirmez. Tespit edilen bedel de, taşınmazın nihai bedeli değildir. Taşınmaz üzerinde kamu yararı olan işlem başlatıldıktan sonra, olağan kamulaştırma işlemleri devam eder ve idareden taşınmazın maliki ile bedel konusunda anlaşması beklenir. Bedel konusunda uzlaşmaya varılırsa kamulaştırma süreci sona erer. İdare ile taşınmaz maliki arasında anlaşmaya varılamazsa, kamulaştırma işleminden itibaren 6 ay içinde, idarenin, “Kamulaştırma Bedelinin Tespiti ve Tescil Davası” açması gerekmektedir. Bu davada belirlenen taşınmaz bedeli, acele kamulaştırma davası nihayetinde tespit edilip bankaya depo edilen bedelden farklıysa, esas bedel olarak son tespite uyularak gerekli denkleştirme yapılır.

Konuyla ilişkili olan, bedel tespiti ile ilgili daha detaylı bilgi için “Kamulaştırma Bedelinin Tespiti ve Tescil Davası” başlıklı makalemizi inceleyebilirsiniz.

3. Acele Kamulaştırmada Makul Süre 

Acele kamulaştırma kararıyla taşınmaza el koyan idarenin, Danıştay’ın istikrarlı kararlarında makul süre olarak kabul ettiği 6 aylık zaman dilimi içinde, normal kamulaştırma prosedürünü başlatması gerekir. 

4. Malikin Kamulaştırmasız El Atma Davası Açma Hakkı

6 Aylık süre içerisinde kamulaştırma işlemlerine başlanılmaması halinde, idarenin acele kamulaştırmaya konu müdahalesi “kamulaştırmasız el atma” olarak değerlendirilebilir. Bu gibi durumlarda, mülkiyet hakkı zarar gören malikin kamulaştırmasız el atma davası açması mümkün hale gelir. Bu davaya ilişkin daha detaylı bilgiye “Kamulaştırmasız El Atma Davası” yazımızdan ulaşabilirsiniz.
Konuyla alakalı olarak T.C. Anayasamıza ulaşmak için bkz.