Tüketiciyle müzakere edilmeksizin sözleşmeye dâhil edilen ve tüketici aleyhine dengesizliğe neden olan sözleşme şartları, haksız şart olarak değerlendirilmektedir. Uygulamada, sözleşmenin zayıf tarafı olan tüketicilerin, haksız şart düzenlemelerinden ötürü sıklıkla mağdur edilmeleri sebebiyle, Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik çıkarılmıştır. Yönetmelik’te, sözleşmelerde yer alan haksız şartların sözleşme metinlerinden çıkarılması veya kullanılmasının önlenmesi için gerekli tedbirleri alma hususunda, T.C. Ticaret Bakanlığı yetkilendirilmiştir. Sözleşmelerde yer alan ve haksız şart olarak değerlendirilen tüm hükümler, kesin hükümsüz olarak kabul edilir. Fakat, haksız şart teşkil eden sözleşme maddeleri, kesin hükümsüz olarak kabul edilse bile, sözleşmenin geri kalan kısmı geçerliliğini koruyacaktır.
Yazı İçeriği
1. Haksız Şart Nedir?
2. Haksız Şartın Koşulları
3. Müzakere Edilme Şartı Nasıl Belirlenecektir?
4. Müzakere Şartını İspat Yükü
5. Müzakere Şartının Kapsamı
6. Haksız Şartların Değerlendirilmesi
7. Haksız Şartların Denetimi ve İdarenin Etkisi
8. Haksız Şartın Tespiti Halinde Sözleşmenin Akıbeti
9. Yönetmelik Tarafından Yapılmış Haksız Şart Tespiti ve Buna İlişkin Liste
Yönetmelikte, tarafların hak ve yükümlülüklerinde dürüstlük kuralına aykırı olarak tüketici aleyhine dengesizliğe yol açan ve müzakere edilmeksizin konulan şartların “haksız şart” olarak değerlendirileceği düzenlenmektedir.
Gerçekten de günlük hayatta, haksız şart içeren tüketici sözleşmeleri, sıklıkla ve çeşitli şekillerde karşımıza çıkmaktadır. Kişiler, bazen geleneksel yolla ıslak imza atarak bazense “(…) sözleşmesini onaylıyorum.” şeklindeki kutucukları işaretlemek suretiyle, bu neviden sözleşmelerin tarafı olabilmektedir. Elbette bu durum hukuka ve kanuna aykırıdır. Zira, sözleşmelerin, mevzuatımız uyarınca geçerli olabilmesi için, tarafların, sözleşme hükümleri üzerinde müzakerede bulunarak, fikir birliğine varmaları ve iradeleri doğrultusunda uzlaşmaları gerekir. Ne var ki, uygulamada bu şartlar gözetilmeksizin tüketici aleyhine, haksız şart içeren ve çoğu zaman matbu nitelikte olan sözleşmelere sıklıkla rastlanmaktadır.
1. Haksız Şart Nedir?
Tüketici sözleşmelerinde haksız şart; tüketiciyle müzakere edilmeden sözleşmeye dâhil edilen ve tarafların sözleşmeden doğan hak ve yükümlülüklerinde tüketici aleyhine dengesizliğe neden olan sözleşme şartlarıdır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere haksız şart kavramı, sözleşmelerde, görece zayıf konumda olan tüketiciyi koruma amacıyla ortaya çıkarılmıştır.
Tüketici ile kurulan sözleşmelerde yer alan haksız şartların tespitine ve denetlenmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla da Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik çıkarılmıştır. 17.06.2014 tarihinde resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren bu yönetmelikle haksız şartla tüketici aleyhine ortaya çıkabilecek hakkaniyete ve hukuku aykırı olan neticeler engellenmek istenmiştir.
2. Haksız Şartın Koşulları
İlgili yasal mevzuatta da ayrıntıları ile ifade edildiği üzere, bir tüketici sözleşmesinde haksız şartın var olduğunu söyleyebilmek için aşağıdaki şartların gerçekleşmiş olması gerekmektedir.
- a) Tüketici müzakere edilmeksizin sözleşmeye dâhil edilmiş olmalıdır.
- b) Tarafların sözleşmeden doğan hak ve yükümlülüklerinde, dürüstlük kuralına aykırı düşecek biçimde tüketici aleyhine dengesizliğe yol açıyor olmalıdır.
Ayrıca önemle belirtmek gerekir ki; haksız şartın temel koşulları olan bu unsurlar, kümülatif niteliktedir. Yani her iki unsurun da aynı anda bulunması gerekmekte olup, şartlardan yalnızca birinin mevcut olması, o şartın haksız şart olarak kabul edilmesine kural olarak yetmemektedir.
Örneğin, tüketicinin sözleşme yükümlülüklerini yerine getirmezse, orantısız şekilde yüksek tazminatı ödeyeceğine ilişkin hükümler, haksız şart niteliğindedir. Aynı şekilde, tüketicinin, sözleşme kurulmadan önce bilgi sahibi olamayacağı bazı sözleşme hükümlerini koşulsuz olarak kabul ettiğine ilişkin düzenlemeler de, haksız şart niteliğinde olup kesin hükümsüzdür.
3. Müzakere Edilme Şartı Nasıl Belirlenecektir?
Günümüzde banka, sigorta, taşıma ve sair sözleşmelerde sıklıkla karşılaşıldığı gibi, tüketicilerin bu tip sözleşmelerin içeriklerine etkide ve katkıda bulunabilmeleri neredeyse imkansızdır. Başka bir anlatımla, çoğu zaman bu sözleşmeler matbu nitelikte olup, yalnızca tüketicinin imzasına sunulmaktadır. Bu durumda, hangi sözleşme maddelerinin müzakere edilip edilmediği sorusuna cevap bulabilmek, uygulanacak yasal düzenlemelerin tespiti açısından son derece önemlidir.
Yönetmelik uyarınca, tüketici ile imzalanan sözleşmede yer alan şartın önceden hazırlanmış olması ve tüketicinin bu şartın içeriğine müdahale edememesi, müzakere şartının yerine getirilmediğini göstermektedir.
Örneğin, banka kredisine ilişkin sözleşme imzalanmadan önce, banka yetkilileri ile kredi kullanmak isteyen kişinin karşılıklı oturarak her bir sözleşme maddesini müzakere etmedikleri aşikardır. Bu durumda, banka kredi sözleşmesinde, dosya masrafı, işlem masrafı gibi kalemlere yer verilmesi, açıkça haksız şart olarak değerlendirilmektedir. Haksız şarta binaen tüketiciden tahsil edilen bu bedellerin iadesi talebiyle, banka aleyhine hukuki yollara müracaat edilmesi mümkündür.
Konuya ilişkin detaylı bilgi için “Banka Kredisi Dosya Masrafı İadesi“ başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.
4. Müzakere Şartını İspat Yükü
Yukarıda da ifade edildiği üzere, sözleşmedeki bir düzenlemenin taraflarca müzakere edilmemiş olması, haksız şart olarak kabul edilebilmesinin yasal gerekliliklerindendir.
Bu noktada söz konusu sözleşmenin müzakere edildiğinin ya da edilmediğinin ispat yükünün hangi tarafta olduğu önemlidir. Yönetmelik’in “Haksız Şart” başlıklı 5. maddesinin 2. fıkrasında bu hususa açıklık getirilmiştir.
Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik
Madde 5/2
“Bir sözleşme şartının önceden hazırlanması ve standart sözleşmede yer alması nedeniyle tüketicinin sözleşmenin içeriğine etki edememesi durumunda, o sözleşme şartının tüketiciyle müzakere edilmediği kabul edilir. Sözleşmeyi düzenleyen, bir standart şartın münferiden müzakere edildiğini iddia ediyorsa bunu ispatla yükümlüdür.”
Şu halde, sözleşmeyi düzenleyen taraf bir şartın haksız şart olmadığını ve müzakere edilerek kararlaştırıldığını iddia ediyorsa bu iddiasını ispat etmekle mükelleftir.
5. Müzakere Şartının Kapsamı
Tüketici ile yapılmış olunan bir sözleşme şartının haksız olup olmadığına ilişkin değerlendirme, sözleşmenin imzalandığı zamana göre yapılır. Sözleşme konusu mal veya hizmetin niteliği ve sözleşmenin imzalandığı zaman zarfında geçerli olan hal ve koşullar, haksız şartın tespitinde göz önünde bulundurulur. Aynı şekilde, sözleşmenin bir bütün olarak sahip olduğu nitelikler ve sair hususlar da haksız şart değerlendirmesinde etkin bir rol oynamaktadır.
Sözleşmeye ilişkin müzakere edilmiş olma şartının kapsamı ve geçerliliği, ilgili sözleşmenin belli maddelerine yönelik değil, bütünsel ve tüm maddelere yönelik olarak yapılması ile gerçekleşecektir.
6. Haksız Şartların Değerlendirilmesi
Zaman Bakımından Değerlendirme
Daha önce belirtildiği üzere, sözleşmede yer alan haksız şart tespit edilirken öncelikle zaman itibariyle bir sınırlamaya gidilecek ve koşullar, belirlenen bu zaman zarfı içinde değerlendirilecektir. Haksız şart değerlendirilmesinde göz önünde bulundurulacak zaman, sözleşmenin kuruluş anıdır.
Dolayısıyla, sözleşme konusu mal veya hizmetin niteliği, sözleşmenin kuruluşunda var olan şartlar ve sözleşmenin diğer hükümleri dikkate alınarak, sözleşmenin kuruluş anına göre belirlenecektir.
Sözleşme Dili Bakımından Değerlendirme
Sözleşme şartlarının yazılı olması halinde, tüketicinin anlayabileceği, açık ve anlaşılır bir dilin kullanılmış olması gerekir. Sözleşmede yer alan bir hükmün açık ve anlaşılır olmaması veya birden çok anlama gelmesi hâlinde; bu hüküm, tüketicinin lehine yorumlanır.
7. Haksız Şartların Denetimi ve İdarenin Etkisi
Günümüzde, tüketici olarak her birimiz, tek tip-standart sözleşmelerle oldukça sık bir şekilde karşılaşmaktayız. Çoğu zaman, içeriğinde, tüketici olarak aleyhimize düzenlenmiş haksız şart olduğunu bile bile, pek çok sözleşmeyi imzalamaya mecbur kalabilmekteyiz. İşte bu durumun doğurduğu sakıncaların, yasa koyucu tarafından da fark edilmesi üzerine, konuya ilişkin ayrıntılı yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerle, sadece haksız şartın tespit edilme koşulları belirlenmekle kalmamış, uygulamadaki sorunların giderilebilmesi için birtakım idari yetkilendirmeler de yapılmıştır.
Bu doğrultuda, sözleşmelerde yer alan haksız şartların, sözleşme metinlerinden çıkarılması veya kullanılmasının önlenmesi için gerekli tedbirleri alma yetki ve yükümlülüğü , T.C. Ticaret Bakanlığı’na verilmiştir.
Ayrıca Bakanlık, genel olarak kullanılmak üzere hazırlanmış tüketici sözleşmelerinde haksız şartların yer alması durumunda, bu şartların sözleşme metninden çıkarılması için süre verme yetkisine de sahiptir. Bu süre otuz gün olabileceği gibi bazı hallerde uzatılarak doksan güne kadar çıkartılabilmektedir.
Bakanlık tarafından bir şartın, haksız şart olarak tespit edilmesi ve tüketiciler açısından kesin hükümsüz olduğuna karar verilmesi halinde, bu durum, sözleşmeyi düzenleyen tarafından tüketiciye bildirilir. Bildirim, yazılı olarak yapılabileceği gibi elektronik ortamda da iletilebilir. Böylelikle, tespit tarihinden önce tüketicilerle kurulan ve halen geçerli olan sözleşme metinlerinden bu şartların çıkarıldığı kabul edilir.
Bakanlık tarafından tespit edilen haksız şartların ilgili metinden çıkarılması için sözleşmeyi düzenleyene süre verilmesi mümkündür. Bakanlıkça verilen bu sürenin bitimine kadar, haksız şartların sözleşme metninden çıkarılmaması halinde, aykırılığın tespit edildiği her bir sözleşme için idari para cezası uygulanır.
8. Haksız Şartın Tespiti Halinde Sözleşmenin Akıbeti
Sözleşmenin bazı maddelerinin tüketici aleyhine haksız şart olduğuna karar verilirse, bu durumun sözleşmeye nasıl etki edeceği oldukça önemlidir. Tüketici sözleşmelerindeki haksız şartlar kesin hükümsüz olmakla beraber, sözleşmenin tamamını hükümsüz hale getirmezler. Daha açık bir ifadeyle, sözleşmenin haksız şart dışındaki hükümleri geçerliliğini koruyacaktır.
Ayrıca önemle belirtmek gerekir ki, sözleşmeyi düzenleyen taraf, “kesin olarak hükümsüz sayılan şartlar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu” ileri süremeyecektir.
9. Yönetmelik Tarafından Yapılmış Haksız Şart Tespiti ve Buna İlişkin Liste
Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmeliğinin “Haksız Şart” başlıklı 5. maddesinin 4. fıkrasında, yönetmeliğin ekinde yer alan listedeki şartların haksız şart olarak kabul edildiği belirtilmiştir.
Ancak bu liste ve içeriğinde yer alan tespitler sınırlayıcı olmayıp, tamamen örnek mahiyetinde getirilmiştir. Listede yer almasa da yazımızın genelinde izah edilen haksız şart niteliklerini taşıyan başkaca sözleşme maddeleri de haksız şart olarak kabul edilerek kesin hükümsüz addedilebilecektir. İlgili listeye ise Yönetmelik’in “EK-1 Haksız Sözleşme Şartları” başlıklı maddesinden ulaşabilirsiniz.
