Fazla mesai ücreti işçinin işverenin emir ve talimatları sonucu İş Kanunu’nda belirlenen haftalık çalışma süresinin üzerinde çalışması halinde hak kazandığı işçilik alacağıdır. Fazla mesai ücreti işçinin çalıştığı süreyi sınırlayan düzenlemelerin temelini oluşturmaktadır. Buna göre işveren, bünyesinde çalışan işçiyi kanunda öngörülen sürelerin üzerinde çalıştırırsa işçi tarafından bu çalışmasının karşılığı zamlı olarak istenebilecektir. İşveren tarafından fazla mesai ücretinin ödenmemesi halinde ise işçi iş sözleşmesini haklı nedenle sona erdirme hakkına sahip olacaktır.
Yazı İçeriği
1. Fazla Mesai Ücreti Nedir?
2. İş Kanunu’nda Belirlenen Haftalık Çalışma Süresi
3. Ara Dinlenme Sürelerinin Çalışma Süresine Etkisi
4. Fazla Çalışma Türleri
4.1. Normal Fazla Çalışma
4.2. Zorunlu Fazla Çalışma
4.3. Olağanüstü Fazla Çalışma
5. Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
6. Fazla Çalışmaya Getirilen Kanuni Sınırlamalar
7. Fazla Çalışma Yaptırılması Yasak Olan Kişiler
8. Fazla Çalışma ile Fazla Süreli Çalışmanın Ayrımı
9. Fazla Mesai Ücretinde Zamanaşımı
4857 Sayılı İş Kanunu tarafından zayıf konumda olan işçinin işveren karşısında koruması amacıyla işçinin çalışmalarına bir takım sınırlandırmalar getirilmiştir. Fazla mesai ücreti de kanunda yer alan ve işçinin işveren karşısında korunmasını amaçlayan düzenlemelerdendir.
1. Fazla Mesai Ücreti Nedir?
Fazla mesai ücreti işçinin işverenin emir ve talimatları sonucu İş Kanunu’nda belirlenen haftalık çalışma süresinin üzerinde çalışması sonucu hak kazandığı işçilik alacağıdır. Fazla mesai ücreti geniş anlamda ücretin içerisine dâhil olduğundan fazla mesai ücretinin ödenmemesi işverenin tazminat sorumluluğunu doğurmaktadır.
2. İş Kanunu’nda Belirlenen Haftalık Çalışma Süresi
4857 Sayılı İş Kanunu’na göre haftalık çalışma süresi 45 saat olarak belirlenmiştir. Aksi kararlaştırılmadığı müddetçe bu süre, işyerlerinde, haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Bu kurala göre işçi haftalık 45 saati aşan her çalışması için fazla çalıştığı süre kadar fazla mesai ücretine hak kazanacaktır.
İş Kanunu’nda yer alan haftalık 45 saat çalışma süresi emredici nitelikte değildir. İşçinin onay vermesi halinde işçi günde 11 saate kadar fazla mesai alacağına hak kazanmadan çalıştırılabilir. Bununla birlikte günlük 11 saat çalışma üst sınır olup işçinin günde 11 saati aşacak şekilde çalıştırılmaya onay vermesi mümkün değildir.
3. Ara Dinlenme Sürelerinin Çalışma Süresine Etkisi
Haftalık çalışma süresi belirlenirken işçinin mesaiye başladığı ve mesaiyi bıraktığı saat aralığı esas alınır. Bununla birlikte yapılan çalışma esnasında yemek molası, çay molası veya dinlenme arası gibi isimlerle fiilen çalışılmayan zaman dilimleri bulunmaktadır.
Ara dinlenme süresi olarak adlandırılan bu süreler İş Kanunu gereği çalışma sürelerinden sayılmaz ve haftalık çalışma süresinden düşülür.
İş Kanunu gereği;
- Dört saat veya daha kısa süreli işlerde onbeş dakika,
- Dört saatten fazla ve yedibuçuk saate kadar (yedibuçuk saat dâhil) süreli işlerde yarım saat,
- Yedibuçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat,
Ara dinlenme süresi işçiye kullandırılmalıdır.
Kanunda öngörülmemekle birlikte Yargıtay uygulamasına göre, 11 saati geçen çalışmalarda, ara dinlenme süresi 1,5 saat olarak kabul edilmektedir.
4. Fazla Çalışma Türleri
İş Kanunu’na göre fazla çalışma, fazla çalışmayı gerektiren halin koşullarına göre sınıflandırılmıştır. Bunlar normal fazla çalışma, zorunlu fazla çalışma ve olağanüstü fazla çalışma olarak isimlendirilmektedir.
4.1 Normal Fazla Çalışma
Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle yapılan fazla çalışmalar, normal fazla çalışma olarak ifade edilmektedir. Tüm fazla çalışma halleri gibi normal fazla çalışma da belirli şartlara bağlanmıştır. Normal fazla çalışma yaptırmak isteyen işverenin, işçinin onayını alması gerekmektedir. Bu onay, işçinin işe girişinde veya sonrasında alınabilir. İşçinin fazla çalışmaya verebileceği onay en fazla yıllık 270 saat olup bu süreyi aşan fazla çalışma bakımından işçinin onayı bulunsa dahi işveren fazla mesai ücreti ödemek zorundadır.
4.2. Zorunlu Fazla Çalışma
Bir arıza sırasında veya bir arızanın mümkün görülmesi halinde veya makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde yahut zorlayıcı nedenlerin ortaya çıkmasında halinde yapılan fazla çalışmalar, zorunlu fazla çalışma olarak anılmaktadır. Niteliği gereği zorunlu fazla çalışma için işçinin onayı aranmayacak olup, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmaması gerekir.
4.3. Olağanüstü Fazla Çalışma
Seferberlik sırasında yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde yapılan ve lüzum görülürse Cumhurbaşkanınca günlük çalışma süresinin işçinin en çok çalışma gücüne çıkarılabileceği fazla çalışmalar ise olağanüstü fazla çalışmalardır.
5. Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır ?
İş Kanununa göre her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla çalışma ücreti işçinin brüt ücreti üzerinden hesaplanarak ödenmektedir.
Buna göre öncelikle işçinin bir haftada ara dinlenme süreleri de düşüldükten sonra 45 saati aşan çalışma süresi hesaplanmalı, sonrasında işçinin aylık brüt ücreti üzerinden saatlik ücreti bulunmalıdır. Saatlik ücretin 1,5 ile çarpımı ile bir saat için zamlı fazla mesai ücreti hesaplanmış olacaktır. Daha sonrasında 45 saati aşan çalışma süresi ile bu zamlı saat ücreti çarpılarak işçinin fazla mesai ücreti hesaplanmış olacaktır.
6. Fazla Çalışmaya Getirilen Kanuni Sınırlamalar
İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği ile bazı hallerde fazla çalışma yapılması sınırlandırılmıştır. Buna göre;
- Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, zorunlu ve olağanüstü nedenlerle fazla çalışma dışında,
- Sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde,
- Gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde,
- Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında,
Fazla çalışma yaptırılamaz.
7. Fazla Çalışma Yaptırılması Yasak Olan Kişiler
Yine İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği ile bazı nitelikteki işçilerin fazla çalışma yapması hukuken yasaklanmıştır. Buna göre;
- 18 yaşını doldurmamış işçiler,
- İş sözleşmesi ile veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etseler bile, işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile fazla çalışmaya sağlıklarının elvermediği belgelenen işçiler,
- Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
- Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,
Fazla çalışma yapması yasak olan işçiler olarak tanımlanmıştır.
Fazla çalışma yapması yasak olmasına rağmen, bu duruma zorlanan işçinin haklı nedenle fesih hakkı doğmaktadır. Konu ile ilgili detaylı bilgi için “İşçi Hangi Hallerde Sözleşmeyi Haklı Olarak Feshedebilir” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.
8. Fazla Çalışma ile Fazla Süreli Çalışmanın Ayrımı
Fazla çalışma ile fazla süreli çalışma birbirleri ile karıştırılan kavramlar olup temelinde bu iki çalışma biçimi sonuçları ve çalışılan süre bakımından birbirinden farklıdır.
Buna göre haftalık çalışma süresinin sözleşmelerde 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, uygulanan haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla süreli çalışma olarak nitelendirilmektedir. Yönetmeliğe göre; bu tür fazla çalışmalar için işçinin onayının alınması gerekmekte ise de, uygulamada iş sözleşmesinde genellikle çalışma süresi 45 saat olarak belirlendiğinden uygulama bakımından herhangi bir uyuşmazlık yaratmamaktadır. Bu çalışmada 45 saatin üzerindeki her saat normal ücretin yüzde 50 fazlası ile ücretlendirilecektir.
Oldukça yaygın olan fazla çalışma durumu ise kanunda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. İşçi bu 45 saati aşan çalışması bakımından fazla mesai ücretine hak kazanmaktadır.
9. Fazla Mesai Ücretinde Zamanaşımı
Hukukta her bir alacak için öngörülmüş bir zamanaşımı süresi bulunmaktadır. Zamanaşımı bir hakkı ortadan kaldırmamaktaysa da borçlunun zamanaşımı itirazında bulunması halinde bu alacak borçludan hukuken talep edilemeyecek hale gelmektedir. Fazla mesai ücreti bakımından da zamanaşımı 5 yıl olup işçi tarafından sadece geriye dönük 5 yıllık çalışma için fazla mesai ücreti talebinde bulunulabilir.
İşçilik alacaklarında zamanaşımı konusunda daha detaylı bilgi için “İşçi Alacaklarında Zamanaşımı” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz. İşveren tarafından fazla mesai ücretinin zamanında ödenmemesi halinde ise en yüksek banka mevduat faizi uygulanacaktır.
