Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) gemi ipoteği türleri şeklinde özel bir bölüm yer almamakla beraber kanunun maddeleri, öğreti ve yargı kararları ile gemi ipoteği türleri tasnifi yapılmıştır. TTK m. 1320-1327 arasında yer alan gemi alacaklısı hakkı bir ipotek çeşidi olmasa da alacaklı lehine kanuni bir rehin hakkı sağlamaktadır. Gemi alacaklısı hakkında özellik arz eden durum geminin sicile kayıtlı olmasının zorunlu olmamasıdır. TTK m. 1013’te ise eser sözleşmesi niteliğinde olan gemi yapım veya onarım sözleşmesi kapsamındaki yapım veya onarım alacağı olan tersanecinin gemi ve yapı üzerinde ipotek kurulmasını talep edebileceği düzenlenmiştir. TTK m. 1054-1057 arasında geminin yapım maliyetinin yüksek olması sebebiyle yapım aşamasında daha rahat kredi kullanılabilmesi için tamamlandığında 18 gros tonilatodan büyük olmak şartıyla omurgasının konulduğu andan itibaren yapı halindeki gemi üzerinde ipotek konulabileceği düzenlenmiştir. İpoteğin özel türleri ise ipoteğin tescili, teminat altına alınan alacağın türü ve alacağın belirlenmesi gibi birtakım farklılıklara göre gemi ipoteğinin sınıflandırılmasını içermektedir.
Yazı İçeriği
1. Tersaneci İpoteği
2. Yapı Hâlindeki Gemiler Üzerinde İpotek Kurulması
3. Gemi Alacaklısının Kanuni Rehin Hakkı
4. Gemi İpoteğinin Özel Türleri
4.1. Birlikte Gemi İpoteği
4.2. Üst Sınır Gemi İpoteği
4.3. Yabancı Para Cinsinden Gemi İpoteği
4.4. Sabit Değerli Gemi İpoteği
4.5. Kıymetli Evraka Bağlı Alacaktan Kaynaklanan Gemi İpoteği
Bir gemi ipoteği hakkı kanundan kaynaklanabileceği gibi sözleşmesel ilişkiden de kaynaklanabilir. Kanundan kaynaklanan rehin hakları tersaneci alacağı ve gemi alacaklısının hakkından kaynaklanabilir. Sözleşmeden kaynaklanan ipotek çeşitleri genel olarak birlikte gemi ipoteği, üst sınır gemi ipoteği, yabancı para cinsinden gemi ipoteği, sabit değerli gemi ipoteği ve kıymetli evraka bağlı alacaktan kaynaklanan gemi ipoteğidir. Sicile tescil edilmiş tam bir gemi üzerinde ipotek kurulabileceği gibi yapı halindeki bir gemi üzerinde de ipotek kurulması mümkündür. Gemi ipoteği hakkında genel ve detaylı bilgi almak için “Gemi İpoteği” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.
1. Tersaneci İpoteği
Gemi ipoteği kurulması için gemi malikinin ve alacaklının anlaşması şarttır. Ancak bazı alacaklıların tek başına gemi ipoteği talep etme hakkı vardır. Nitekim TTK m. 1013 uyarınca tersane sahibi, geminin yapımı ve onarımından doğan alacakları için, o yapı veya gemi üzerinde, bir ipoteğinin tescilini isteme hakkına sahiptir. Tersane sahibi lehine kurulacak gemi ipoteğinde zanaatkarlar ve yüklenicilerin ipotek haklarını düzenleyen Türk Medeni Kanunu (TMK) m. 895 ile 897 uygulanır. Tersane sahibinin ipoteğin tescilini isteme hakkı kanundan doğmakta iken; ipotek hakkı ise tıpkı akdi ipotekte olduğu gibi ipoteğin sicile tescili ile doğmaktadır. Dolayısıyla tersane sahibi ayni bir hak olarak ipotek hakkını ancak ipoteğin sicile tescil edilmesi ile kazanır.
Tersane sahibi, yalnızca bir eser sözleşmesi niteliğinde olan gemi yapım veya onarım sözleşmesi kapsamındaki yapım veya onarım alacakları için gemi ipoteğin tescilini isteme hakkını ileri sürebilir. Gemi yapımı veya onarımı dışındaki alacakları için tersane sahibinin ipoteğin tescilini isteme hakkı söz konusu değildir. İpoteğin tescilini talep etme hakkı yalnızca eser sözleşmesi imzalayarak gemi yapımını veya onarımını üstlenen tersane sahibidir. Tersane sahibinin gemi ipoteğini isteme hakkından önceden feragat etmesi geçerli değildir. Tersane sahibi gemi yapım-onarımı sözleşmesinin kurulmasından itibaren ipoteğin tescili istemini ileri sürebilir ve ipoteği tescil ettirebilir. Tescil, gemi yapım-onarım işinin tamamlanmasını takip eden üç ayın sonuna kadar yapılmış olmalıdır. Aksi halde gemi ipoteği isteme hakkı düşer.
Gemi ipoteğinin kurulmasına yönelik istem hakkını teminat altına almak için, gemi veya yapı siciline şerh verilebilir. Geminin yapımı veya onarımı henüz tamamlanmamışsa, bedelin, tamamlanan işi karşılayan bir kısmı ve bedelin kapsamında olmayan giderler için bir teminat ipoteğinin kurulması istenebilir.
2. Yapı Hâlindeki Gemiler Üzerinde İpotek Kurulması
Yapı halindeki gemiler üzerinde tamamlandığında 18 gros tonilatodan büyük olmak şartıyla omurgasının konulduğu andan kızaktan indirilinceye kadar, görünebilecek bir yerine ad ve numara konulmak suretiyle yapının açık ve sürekli bir şekilde ayırt edilmesi gerçekleştirildiği andan itibaren ipotek kurulabilir.
Yapı halindeki gemi üzerinde ipotek, yapı maliki ile alacaklının yapı üzerinde ipotek kurulması hususunda anlaşmaları ve ipoteğin yapı halindeki gemilere özgü sicile tescili ile kurulur. İpoteğin kurulmasına ilişkin anlaşmanın yazılı şekilde yapılması ve imzalarının noterce onaylanması şarttır. Bu anlaşma gemi sicil müdürlüğünde de yapılabilir.
Yapı halindeki gemi, yapımın her aşamasında ipoteğin kapsamındadır. Yapı halindeki gemiler üzerindeki ipotek, yapı malikinin mülkiyetine girmemiş olan kısımlar dışında, tersanede bulunup yapımda kullanılacak olan ve bunun için işaretlenmiş bulunan kısımları da kapsar. Yapı üzerinde kurulan gemi ipoteği, yapımı tamamlandıktan sonra eski derecesiyle gemi üzerinde kalır ve gemi siciline tescil edilir.
3. Gemi Alacaklısının Kanuni Rehin Hakkı
Gemi alacaklısı hakkı, gemi ve eklentisi üzerinde gemi alacaklarından birinin doğması halinde tescile veya geminin zilyetliğinin devrine gerek olmaksızın kanundan doğan bir rehin hakkıdır. Gemi alacaklısı hakkı akdi ipotek hakkından farklı olarak sicile kayıtlı olmayan gemiler üzerinde de doğar. Gemi alacaklılarının rehin hakkı anaparayı, faizi, takip ve yargılama giderlerini aynı surette temin eder. Gemi alacağının verdiği kanuni rehin hakkı, gemiye zilyet olan herkese karşı ileri sürülebilir.
Geminin malikine, kiracısına, yöneticisine veya işletenine karşı doğmuş olan aşağıdaki alacaklar sahiplerine gemi alacaklısı hakkı verir:
- a) Ülkelerine getirilme giderleri ve onlar adına ödenmesi gereken sosyal sigorta katılma payları da içinde olmak üzere, gemi adamlarına, gemide çalıştırılmakta olmaları dolayısıyla ödenecek ücretlere ve diğer tutarlara ilişkin istem hakları.
- b) Geminin işletilmesi ile doğrudan doğruya ilgili olarak karada veya suda meydana gelen can kaybı veya diğer bedensel zararlardan doğan alacaklar.
- c) Kurtarma Ücreti.
- d) Liman, kanal, diğer su yolları, karantina ve kılavuzluk için ödenecek resimler.
- e) Gemide taşınan eşya, konteynerler ve yolcuların eşyalarına gelecek olan zıya veya hasar dışında, geminin işletilmesinin sebep olduğu maddi zıya veya hasardan doğan ve haksız fiile dayanan alacaklar.
- f) Müşterek avarya garame payı alacakları.
Yukarda a) ile e) bendinde belirtilen gemi alacaklılarının sahip olduğu kanuni rehin hakkı, gemi üzerinde tescil edilmiş veya edilmemiş olan bütün kanuni ve akdî rehin haklarıyla ayni yükümlülüklerden önce gelir. Ancak karaya oturmuş veya batmış bir geminin, seyrüsefer güvenliği veya deniz çevresinin korunması amacıyla kamu kurumları tarafından kaldırılması hâlinde, bunun giderleri, bütün gemi alacaklarından önce ödenir. f) bendinde yazılı gemi alacaklılarının haiz bulundukları kanuni rehin hakkı, gemi üzerinde tescil edilmiş veya edilmemiş olan bütün kanuni ve akdî rehin haklarıyla ayni yükümlülüklerden sonra gelir.
4. Gemi İpoteğinin Özel Türleri
Gemi ipoteğinin özel türleri ile kastedilen akdi gemi ipoteğinde
4.1. Birlikte Gemi İpoteği
TTK m. 1020/1 uyarınca bir alacak için birden fazla gemi veya gemi payı üzerinde ipotek tesis edilmesi mümkündür. Böyle bir gemi ipoteği söz konusu olduğunda birlikte gemi ipoteğinden söz edilir. Birlikte gemi ipoteğinde üzerinde ipotek kurulacak gemilerin malikin aynı olması şart değildir. Ancak birlikte gemi ipoteğinde, ipoteklerin geçerli olması için her bir gemi maliki tarafından ipotek anlaşmasının imzalanması şarttır. Birlikte gemi ipoteği söz konusu olduğunda her bir geminin sicil kaydına diğer ipotekli gemiler de yazılır. Kural olarak birlikte gemi ipoteğinde her bir gemi ve gemi payı ipoteğe konu borcun tamamından sorumlu olur. Ancak taraflar her bir gemi veya gemi payının alacağının ne kadarından sorumlu olacağını kararlaştırabilir. Ancak bunun ipotek anlaşmasında yazması ve sicile tescil edilmesi gerekmektedir.
4.2. Üst Sınır Gemi İpoteği
Üst sınır ipoteği, alacak miktarının kesin olarak belli olmaması veya değişebilir olması durumunda gerçek miktarın zamanla belirginleşmesi ihtimaline karşı ipoteğin karşılayacağı alacak için bir üst sınır belirlenerek gemi siciline tescil edilmesidir. Üst sınır ipoteği gemi ipoteğine konu alacağın belli olması kuralına istisna teşkil eder. Üst sınır ipoteğinde amaç ipoteğin paraya çevrilmesi yoluyla tahsiline girişilmesi halinde tahsil edilebilecek üst sınırın belirlenmesidir. Üst sınır ipoteğinde alacak miktarı belirsiz olsa da hukuki ilişkinin belli olması gerekmektedir. Üst sınır ipoteği genellikle gemi inşa ve onarımında kredi kullanımında inşa ve onarım bedelinin kesin olarak belirlenememesi durumunda başvurulan bir yoldur.
4.3. Yabancı Para Cinsinden Gemi İpoteği
Ödeme tarihinde döviz olarak ödenecek alacak için döviz üzerinden gemi ipoteği kurulabilir. Ancak bütün yabancı paralar için gemi ipoteği kurulması mümkün değildir. Hangi yabancı para için gemi ipoteği kurulabileceği Hazine Müsteşarlığınca belirlenir. Belirlenen yabancı para dışındaki yabancı para üzerinden gemi ipoteği kurulması mümkün değildir. Ayrıca aynı derecede tek bir para birimi üzerinden ipotek tesis edilebilir.
4.4. Sabit Değerli Gemi İpoteği
Türk parasıyla ödenecek borçlarda ipotekli geminin karşılayacağı alacak miktarı altın veya yabancı para ölçüsüyle belirlenebilir. Uzun vadeli kredilerde para değerinin düşmesi sonucu ipoteğin karşılayacağı değerin azalmasına karşı sabit değer ipoteği tercih edilir. Türk Lirası üzerinden belirlenecek yabancı paranın Hazine Müsteşarlığınca kabul edilen paralardan birisi olması gerekmektedir.
Yabancı para cinsinden gemi ipoteği ile sabit değerli gemi ipoteği arasındaki fark yabancı para ipoteğinde ortada bir yabancı borcu varken, sabit değerli gemi ipoteğinde Türk Lirası cinsinden bir borç vardır.
4.5. Kıymetli Evraka Bağlı Alacaktan Kaynaklanan Gemi İpoteği
Bono, çek, poliçe başta olmak üzere kıymetli evraktan doğan alacakların gemi ipoteğiyle teminat altına alınması için normal gemi ipoteği gibi tarafların anlaşması ve tescil yapılması zorunludur. Ancak hamiline yazılı bir kıymetli evraka bağlı alacağı teminat altına almak amacıyla gemi ipoteği kurulması için malikin sicil müdürlüğüne beyanda bulunması ve sicile tescil yeterlidir. Bir poliçeden veya hamiline yazılı bir senetten ya da ciro yolu ile devri kabil diğer bir senetten doğan alacakları teminat altına almak amacıyla gemi ipoteğinin kurulmasında, alacağı sonradan iktisap edenlerin leh ve aleyhine gemi ipoteği üzerinde belirli tasarruflarda bulunmak ve ipoteğin paraya çevrilmesi için yapılacak takipte alacaklıyı temsil etmek üzere belirlenebilecek temsilcinin de sicile kaydı gerekir. Bu temsilcinin yetkileri hususunda tescil talepnamesine göndermede bulunulabilir.
Tüm bu gemi ipoteklerinin nasıl sona ereceği hakkında detaylı bilgi almak için “Gemi İpoteğinin Sona Ermesi” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.
