İnsani İkamet İzni Talepleri ve Red Kararlarına Karşı İptal Davası

Her ülke, devletlerin egemenlik yetkisi gereği, hangi yabancı ülke vatandaşlarının sınırları içerisine girebileceğini ve bu kişilerin ülkede kalabilecekleri süreyi belirleme yetkisini haizdir. Ülkeye gelen yabancılar, vizelerinin izin verdiğinden daha uzun süre Türkiye’de kalmak istedikleri takdirde ikamet tezkeresi, diğer bir deyişle ikamet izin belgesi almak durumundadırlar. İkamet izin başvuruları İl Göç İdaresi’ne yapılmakta olup izin belgesi de yine bu kurumca verilmektedir. İkamet izin belgesi yabancılara Türkiye sınırları içerisinde oturma izni vermekte olup, çeşitli ihtiyaç türlerine göre farklı ikamet tezkere türleri bulunmaktadır. Yapılan başvuruların reddedilmesi halindeyse, kararın hukuka aykırı olduğunu düşünen başvuru sahibi tarafından ikamet izni başvurusunun reddi kararının iptali için dava açılması mümkündür.

Ülkemize giriş yapmak isteyen yabancılar kural olarak vize almak zorundadır. Vize süresi en fazla 90 gündür. Yabancı kişi ülkemizde 90 günü aşacak bir sürede bulunmak istiyorsa ikamet izni alması gerekmektedir. Kanunda, (1) Kısa Dönem İkamet İzni, (2) Aile İkamet İzni, (3) Öğrenci İkamet İzni, (4) Uzun Dönem İkamet İzni, (5) İnsani İkamet İzni ve (6) İnsan Ticareti Mağduru İkamet İzni olmak üzere atlı çeşit ikamet izni türü sayılmıştır. Bu yazımızda ise insani ikamet izni ana hatları ile ele alınmıştır.

1. İnsani İkamet İzni

İnsani ikamet izni, kanundaki belirli şartları taşıyan yabancılara verilen bir ikamet izni türüdür.

İnsani ikamet izni, 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu’nda düzenlenen ikamet izinlerinden biri olup, bahse konu kanunun 46. maddesinde ayrıntılı bir şekilde kaleme alınmıştır. Bu düzenlemeye göre, insani ikamet izni, diğer ikamet izinlerinin verilmesindeki şartlar aranmaksızın, Bakanlığın onayı alınarak Valiliklerce, en fazla birer yıllık sürelerle verilebilir ve süresi uzatılabilir.

2. İnsani İkamet İzninin Verilebileceği Haller

Kanunda sayılan diğer ikamet izinlerinden birine hak kazanılabilmesi, her bir ikamet izni için ayrıca sayılmış olan şartların tamamının yerine getirilmiş olmasına bağlıdır. İnsani ikamet izni için ise Kanun’un 46. maddesinde belirtilen hallerden biri kapsamında bulunmak yeterlidir. Bunun dışında ayrıca bir şart aranmamaktadır. Kanunda tahdidi olarak sayılmış haller şunlardan oluşmaktadır:

• Çocuğun Yüksek Yararının Söz Konusu Olması

Çeşitli ulusal ve uluslararası düzenlemelerde çocuğun üstün yararı kavramı ele alınmış, çocuğun üstün yararını korumak adına birçok düzenleme kabul edilmiştir. Bu düzenlemelere uygun olarak YUKK’da da, insani ikamet izni verilebilecek ilk hal olarak çocuğun üstün yararının söz konusu olması düzenlenmiştir.

Çocuğun yaşı, sağlığı, zihinsel gelişimi gibi etmenler çocuğun üstün yararı kapsamında insani ikamet izninin verilip verilemeyeceğinin belirlenmesinde etkili olacaktır.

Çocuğun yüksek yararı gerekçesiyle verilen insani ikamet izni, çocuğun yabancı anne ve babasına da verilebilecektir. Örneğin yabancı bir ülkeden, tedavi olmak amacı ile ülkemize gelen bir çocuğun annesinin çocukla beraber hastanede kalması durumunda, anneye de insani ikamet izni verilebilir. Çünkü bu durumda annenin çocuğun bakımı ile ilgilenmesi gerekmektedir ve durum çocuğun yüksek yararı ile ilgilidir. Ancak ilgili durumun uygulanabilmesi için annenin diğer ikamet izinlerinden birini alamıyor olması gerekmektedir. Zira insani ikamet izni istisnai niteliktedir.

• Hakkında Sınır Dışı Etme veya Türkiye’ye Giriş Yasağı Kararı Alındığı Hâlde, Yabancının Türkiye’den Çıkışının Yaptırılamaması ya da Türkiye’den Ayrılmasının Makul veya Mümkün Görülmemesi

Haklarında sınır dışı etme veya Türkiye’ye giriş yasağı kararı alındığı hâlde, yabancıların Türkiye’den çıkışları yaptırılamadığında ya da Türkiye’den ayrılmaları makul veya mümkün görülmediğinde ilgili kişilere insani ikamet izni verilebilecektir.

• Sınır Dışı Kararının Uygulanamaması

YUKK madde 55’te belirli gruptan kişiler sayılmış ve bu kişiler hakkında sınır dışı etme kararının alınamayacağı düzenlenmiştir.

Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanununun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik madde 57’ye göre,sınır dışı etme kararı aldıktan sonra, sınır dışı edileceği ülkede ölüm cezasına, işkenceye, insanlık dışı ya da onur kırıcı ceza veya muameleye maruz kalacağı konusunda ciddi emare bulunduğu anlaşılan yabacılar sınır dışı edilmez.

Bu kapsamda bulunan bir yabancının üçüncü bir ülkeye sınır dışı edilmesi mümkün olmadığında sınır dışı etme kararı uygulanmaz ve yabancıya insani ikamet izni verilir.

İnsani ikamet izni süresince yabancının ülkesine veya gidebileceği üçüncü bir ülkeye sınır dışı edilme olanakları araştırılmaya devam edilir. Sınır dışı etme engelinin ortadan kalkması halinde insani ikamet izni iptal edilir ve yeni bir karar alınmaksızın sınır dışı etme işlemi tamamlanır.

Sınır dışı etme kararı aldıktan sonra, yabancının ciddi sağlık sorunları, yaş ve hamilelik durumu nedeniyle seyahat etmesi riskli görülen ya da hayati tehlike arz eden hastalıkları için tedavisi devam etmekte iken sınır dışı edileceği ülkede tedavi imkânı bulunmayan kişilerden olduğu anlaşılırsa, yabancı hakkında sınır dışı etme kararı uygulanmaz ve yabancıya insani ikamet izni verilir. İnsani ikamet izni süresince yabancının sağlık durumu takip edilir. Sınır dışı etme engelinin ortadan kalkması halinde insani ikamet izni iptal edilir ve yeni bir karar alınmaksızın sınır dışı etme işlemi tamamlanır.

• Sınır Dışı Kararına Karşı Yargı Yoluna Başvurulması

YUKK madde 53/3 uyarınca hakkında sınır dışı etme kararı alınan yabancı, sınır dışı etme kararına karşı, kararın tebliğinden itibaren yedi gün içinde idare mahkemesine başvurabilir. Mahkemeye başvuran kişi, sınır dışı etme kararını veren makama da mahkemeye başvuruda bulunduğunu bildirmelidir. Yabancının rızası saklı kalmak kaydıyla, dava açma süresi içinde veya yargı yoluna başvurulması hâlinde yargılama sonuçlanıncaya kadar yabancı sınır dışı edilmez.

Hükümden de anlaşılacağı üzere sınır dışı kararına karşı dava açılması halinde,  kararın icrası bazı istisnalar hariç olmak üzere kendiliğinden durmaktadır. Bu istisnalar Kanun’un 54. Maddesinde yer alan b, d ve k bentleridir. Buna göre;

• Terör örgütü yöneticisi, üyesi, destekleyicisi veya çıkar amaçlı suç örgütü yöneticisi, üyesi veya destekleyicisi olan,
• Kamu düzeni veya kamu güvenliği ya da kamu sağlığı açısından tehdit oluşturan,
• Uluslararası kurum ve kuruluşlar tarafından tanımlanan terör örgütleriyle ilişkili olduğu değerlendirilen,

yabancıların, haklarında verilen sınır dışı kararına karşı dava açmaları halinde yürütme durmayacaktır.

Sayılan istisnalar dışında kalan ve karara karşı dava açmış olan yabancılara ise insani ikamet izni verilebilecektir.

• Uluslararası Koruma Başvurusunun Kabul Edilemez Olduğuna İlişkin Karara Karşı Yargı Yoluna Başvurulması

YUKK madde 72’de belirtilen durumların varlığı halinde uluslararası koruma başvurusunun kabul edilemez olduğuna karar verilir.  Yabancı bu karara karşı idare mahkemesinde iptal davası açabilir. Yargılama süreci sonuçlanıncaya kadar ilgili kişinin ülkede kalmasına izin verilir. Bu kapsamda kişiye insani ikamet izni verilebilir.

• Uluslararası Koruma Başvurusunun Geri Çekilmesi veya Geri Çekilmiş Sayılmasına İlişkin Karara Karşı Yargı Yoluna Başvurulması

Uluslararası koruma başvurusunun geri çekilmesi veya geri çekilmiş sayılması YUKK’un 77. maddesinde düzenlenmiştir. Yabancının başvurusunu geri çekmiş sayılması kararına karşı kişi idare mahkemesinde iptal davası açabilir. İlgili davanın açılması halinde yabancıya insani ikamet izni verilebilir.

• Uluslararası Koruma Başvuru Sahibinin İlk İltica Ülkesi veya Güvenli Üçüncü Ülkeye Geri Gönderilmesi İşlemlerinin Devamı Süresi İçerisinde Bulunulması

Yabancı kişi ilk iltica ülkesinden veya güvenli üçüncü ülkeden gelmişse uluslararası koruma başvurusu kabul edilmez ve kişi hakkında geri gönderme işlemlerine başlanır. Bu kişilerin geri gönderme işlemi gerçekleşinceye kadar ülkede kalmalarına izin verilebilir. Ülkede kalmasına izin verilen bu yabancılara insani ikamet izni verilebilir.

• Türkiye’ye Girişine ve Türkiye’de Kalmasına İzin Verilmesi Gereken Yabancı Kişilerden Kapsamında Olma

Acil nedenlerden dolayı veya ülke menfaatlerinin korunması ile kamu düzeni ve kamu güvenliği açısından Türkiye’ye girişine ve Türkiye’de kalmasına izin verilmesi gereken yabancılara insani ikamet izni verilebilir. Ancak bunun için, ilgili kişilerin ikamet izni verilmesine engel teşkil eden durumları sebebiyle diğer ikamet izinlerinden birini alma imkânlarının bulunmaması gerekir. Zira daha önce de ifade ettiğimiz üzere insani ikamet izni istisnai niteliktedir.

• Olağanüstü Durumların Varlığı Halinde

Kanunda olağanüstü durumlarda da insani ikamet izni verilebileceği kabul edilmiştir. Ancak Kanun’da da Yönetmelik’te de olağanüstü durumların hangi halleri kapsadığı açıklanmamıştır.

3. İnsani İkamet İzninin Süresi

Yönetmelik’in 27. maddesine göre insani ikamet izni, her defasında en fazla bir yıllık süreyle verilebilir. İkamet iznin süresi sona erdiğinde süre uzatılabilir. Ancak süre uzatımı da yine en fazla bir yıl için yapılabilir. Bir yıllık süre azami süredir. Dolayısıyla insani ikamet izni daha bir yıldan az sürelerle de verilebilecektir.

4. Adres Kayıt Sistemine Kayıt Yaptırılması

YUKK madde 46/2’ye göre, insani ikamet izni alan yabancılar, iznin veriliş tarihinden itibaren en geç yirmi iş günü içinde adres kayıt sistemine kayıt yaptırmak zorundadır.

5. İnsani İkamet İzninin İptali veya Uzatılmaması

Kanunun 24. maddesine göre ikamet izinleri valiliklerce uzatılabilecektir. Bu kapsamda insani ikamet izinleri de valilikler tarafından uzatılabilecektir.

Yönetmelik madde 44/2’ye göre, valilik insani ikamet izinlerinin süresi içinde, bu izinlerin verilmesine dayanak teşkil eden şartların ortadan kalkıp kalkmadığına ilişkin resen değerlendirme yapar ve Bakanlığa bilgi verir. İnsani ikamet izni Bakanlığın onayı alınmak kaydıyla, iznin verilmesini zorunlu kılan şartlar ortadan kalktığında valiliklerce iptal edilir veya uzatılmaz.

Valilik, Bakanlığın onayı doğrultusunda insani ikamet izninin iptali veya uzatılmasına ilişkin kararı, ikamet izni süresi bitmeden en geç on beş gün önce yabancıya bildirir.

Bu şekilde insani ikamet izni iptal edilen veya süresi uzatılmayan yabancı ülkeyi terke davet edilir. Kendi rızası ile ülkeden ayrılmayan yabacı sınır dışı edilir.

Konuyla ilgili detaylı bilgi almak için “Sınır Dışı (Deport) Kararına İtiraz” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.

6. İnsani İkamet İzninin Hükümleri

6.1. Uzun Dönem İkamet İzni Hariç Diğer İkamet İzni Türlerinden Birini Almak İçin Başvuru Yapılabilmesi
İnsani ikamet iznine sahip olan yabancılar, bu izin süresi içinde uzun dönem ikamet izni hariç olmak üzere, şartlarını taşıdıkları diğer ikamet izinlerinden birisi için başvurabilirler.

Buna ek olarak öğrenci ikamet izni alabilme koşullarının ortaya çıkması halinde, öğrenci ikamet iznine geçmeden de bu iznin sağladığı haklardan yararlanabilirler.

6.2. İnsani İkamet İzni Sahibinin Eş ve Çocuklarının Aile İkamet İzni Alabilmesi
İnsani ikamet izni sahibi yabancıların eş ve çocukları da aile ikamet izni alabileceklerdir. Bu kişilere aile ikamet izni verilebilmesi için aile ikamet iznine ilişkin kanunda öngörülmüş olan diğer şartların da sağlanması gerekmektedir.

7. İnsani İkamet İzni Başvurusunun Reddi Kararına Karşı İptal Davası

İkamet izni başvurusunun kabul edilmesi bu hususta yetkili merci olan İl Göç İdaresi’nin takdirindedir. Nitekim şartların yerine geldiği inancı taşınılarak başvuru yapılması başvurunun mutlak kabulü sonucunu doğurmayacaktır. Bununla beraber ikamet izni talebi çeşitli nedenler ile reddedilebilir. Farklılık arz eden bu nedenler, gerekli şartların yerine gelmemesi, belirtilen süre için yeterli maddi imkânın olmaması, başvuruda gösterilen izin amacının farklı amaçlar doğrultusunda kullanılması gibi konulara dayanmaktadır. 

Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu’nun 25. maddesi Türkiye sınırları içerisinden yapılan ikamet izni başvurularının reddedilmesi ve uzatılmaması hususunu düzenlemektedir. Söz konusu hükme göre;

(1) Türkiye içinden yapılan ikamet izni talebinin reddi, ikamet izninin uzatılmaması veya iptali ile bu işlemlerin tebliği valiliklerce yapılır. İşlemler sırasında, yabancının Türkiye’deki aile bağları, ikamet süresi, menşe ülkedeki durumu, çocuğun yüksek yararı gibi hususlar göz önünde bulundurulur ve ikamet iznine ilişkin karar ertelenebilir.
(2) İkamet izni talebinin reddi, iznin uzatılmaması veya iptali, yabancıya ya da yasal temsilcisine veya avukatına tebliğ edilir. Tebligatta, yabancının karara karşı itiraz haklarını etkin şekilde nasıl kullanabileceği ve bu süreçteki diğer yasal hak ve yükümlülükleri de yer alır.

Yukarıda bahsedildiği üzere başvurunun kabulü idarenin iradesine tabiidir. Dolayısıyla başvurunun kabulü veya reddi idari işlem niteliğindedir.

Hukuka aykırı olduğu iddia edilen idari işlemin iptali talebiyle “İdari İşlemlere İtiraz ve İptal Davası” açılması mümkündür. Bu bağlamda, ikamet izni başvurusu reddedilen kişinin, ret kararının kendisine tebliğinden itibaren 60 gün içinde bu ret kararının kaldırılması talebiyle idari dava açma hakkı vardır. İkamet izni başvurusunun reddi kararının iptali davasında görevli ve yetkili mahkeme, dava konusu ret kararını veren idarenin bulunduğu yerdeki idare mahkemesidir.

Valiliklerce tesis edilen insani ikamet izninin iptal edilmesi işlemi de bir idari işlem niteliğinde olup, bu karara karşı da idari yargıda iptal davası açılabilir.

İdarenin tesis ettiği uluslararası koruma işlemlerine karşı idari itiraz veya yargı yoluna başvuru yapıldığında, süreç sonlanıncaya kadar başvuru sahiplerinin Türkiye’de kalmasına izin verilir.

Kimi durumlarda ise, yabancı ülke vatandaşları, çeşitli gerekçelerle Türk vatandaşlığına geçme talebinde bulunarak idareye başvuru yapmaktadır. Gerçekten de mevzuatımızda aranan birtakım şartların varlığı halinde yabancı kişilerin Türk vatandaşlığını kazanması mümkün olabilmektedir. Ancak kimi hallerde, başvuru sahibi mevzuattaki şartları taşımasına rağmen, vatandaşlık başvurusu idare tarafından reddedilebilmektedir.

Hukuka aykırı olduğu düşünülen ret kararlarına karşı idare mahkemelerinde “Vatandaşlık Başvurusunun Reddi Kararının İptali Davası” açılması mümkündür.

8. Mültecilik

Mültecilik, uluslararası koruma statülerinden biri olup yalnızca Avrupa’dan belli nedenlerle Türkiye’ ye gelen kişilerin hukuki durumunu düzenler.

6458 sayılı Kanunun 61.maddesinde yer verilen mültecilik tanımı ise şu şekilde özetlenebilir:

“Mülteci, Avrupa ülkelerinde meydana gelen olaylar nedeniyle ırkı, dini, tabiiyeti, belli bir toplumsal gruba mensubiyeti veya siyasi düşüncelerinden dolayı zulme uğrayacağından haklı sebeplerle korktuğu için vatandaşı olduğu ülkenin dışında bulunan ve bu ülkenin korunmasından faydalanmayan ya da korku nedeniyle faydalanmak istemeyen yabancıdır.”

Bu tür olaylar sonucu, önceden yaşadığı ikamet ülkesinin dışında bulunan, oraya dönemeyen veya yaşadığı korku nedeniyle dönmek istemeyen vatansız kişi de mültecidir.

9. Uluslararası Koruma Statüsü Başvurusu

6458 sayılı Kanun’a göre uluslararası koruma şu kişileri kapsamına alır:

• Mülteci,
• Şartlı Mülteci,
• İkincil Koruma Statüsü Sahipleri.

Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu’ndaki her bir koşul değerlendirilip, yabancı bu statülerden birine dahil olur. Bu noktada, güncel bir konu üzerinden örnek verilecek olursa, ülkemize Suriye’den topluca gelen insanların hukuki statüsü mültecilik değildir, bu kişiler geçici koruma statüsündedirler.

Uluslararası koruma statüsüne sahip olmak için, bireysel başvuru gerekmektedir. Başvurucular öncelikle merkezi Ankara’da bulunan Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği(BMMYK)’ ne giderek kayıtlarını tamamlar. Burada görevlilerce, başvurucuya hangi ildeki İl Göç İdaresi Müdürlüğü’ ne başvurması gerektiği söylenir. Başvurucular, 15 gün içinde bildirilen ile giderek başvurularını yapmalıdır. Kişinin burada kaydı alınır ve sonrasında uluslararası koruma başvurusuyla ilgili bir ‘’bireysel mülakat’’ gerçekleştirilir. Bireysel mülakatta, başvuruya ilişkin ayrıntılı görüşme yapılır. Bu mülakattan sonra Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, başvurucunun Türkiye’de uluslararası korumadan yararlanması için gereken şartları haiz olup olmadığını inceler ve kararını verir.

10. Sıkça Sorulan Sorular