Basın yayın organlarında çalışan kimselerin, yaşanılan olayları kamuya duyurma, kamuoyu oluşturma ve gerçekleştirme gibi önemli sorumlulukları vardır. Bu nedenle bu alanda çalışan fikir işçilerinin hakları özel olarak 5953 sayılı Basın İş Kanunu ile korunmak istenmiştir. Kanunda bu işçilerin kıdem ve ihbar hakları, mesleki güvenceleri, ücret, fazla çalışma ve yıllık izin hakları düzenleme altına alınmıştır. Kanun dikkatlice incelendiğinde görülecektir ki; diğer işçilerden farklı olarak gazeteci olarak tabir edilen fikir işçilerine iş ilişkilerinde ayrıcalıklı birtakım haklar tanınmıştır. Nitekim bu kimselerin haklarının işverence sağlanması yahut ödenmesi mecburidir. Aksi halde işverene ağır idari yaptırımlar uygulanabilecektir. Makalemizde genel olarak; hangi işçilerin basın iş kanununa tabi olduğundan ve bilhassa bu işçilerin iş sözleşmelerinin sona ermesi halinde talep edebilecekleri haklardan bahsedilmiştir.
Yazı İçeriği
1. Basın İş Kanunu’na Tabi Olan Kişiler
2. Kıdem Tazminatı Hakkı
3. İhbar Tazminatı Hakkı
4. İş Güvencesi Hakları
5. Ücret Hakları
6. Fazla Saatlerde Çalışma Karşılığı Ücret Hakkı
7. Yıllık İzin Hakları
8. Haftalık İzin Hakkı
9. İkramiye Hakkı
10. Ölüm Tazminatı Hakkı
1. Basın İş Kanunu’na Tabi Olan Kişiler
5953 sayılı Basın İş Kanunu‘na göre; Türkiye’de yayınlan gazete süreli yayın, haber ajansları, fotoğraf ajanslarında ücret karşılığı çalışan her türlü fikir ve sanat işçisine “gazeteci” denilmektedir. Bu hüküm uyarınca sayılan yerlerde çalışan fikir ve sanat işçilerine ve bunların işverenlerine Basın İş Kanunu hükümleri uygulanmaktadır. Buna göre; genel olarak Basın İş Kanunu’na tabi olan meslek grupları şunlardır:
- Yazı işleri müdürü,
- Haber Müdürü
- Editör,
- Yazar,
- Spiker,
- Muhabir,
- Kameraman,
- İstihbarat şefi,
- Fotoğrafçı,
- Ressam,
- Karikatürist
- Çevirmen,
- Redaktör,
- Düzeltmen
Bu meslekleri icra eden fikir işçilerinin iş ilişkilerinde; 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun, kısaca Basın İş Kanunu hükümleri uygulanır. Kanunda meslek ayırt etmeksizin bu kimseler “gazeteci” olarak nitelendirildiklerinden yazımızın bazı yerlerinde bu kişiler için gazeteci tabiri kullanılmıştır.
2. Kıdem Tazminatı Hakkı
Basın İş Kanunu’nun 6. maddesinde; “Meslekte en az beş yıl çalışmış olan gazetecilere kıdem hakkı tanınır.” denilmiştir. Buradaki kıdem hakkından anlaşılması gereken gazetecinin kıdem tazminatıdır. O halde Basın İş Kanunu’na tabi işçinin kıdem tazminatına hak kazanabilmesinin ön şartı; meslekte en az beş yıl çalışmış olmasıdır. Bu beş yıllık süre işçinin çalıştığı iş yerinde tamamlaması gereken süre değil mesleğe ilk giriş tarihinden itibaren hesaplanacak süredir. Bu şartı sağlayan işçinin iş sözleşmesinin feshedilmesi halinde, işçiye çalıştığı süre dikkate alınarak kıdem tazminatı ödemesi yapılmalıdır.
Mevzuatımızda İş Kanunu’na tabi olan işçilere ödenecek olan kıdem tazminatı için tavan sınırı getirilmiştir. Buna göre işçinin maaşı ne olursa olsun tavan sınırının üzerinde kıdem tazminatı verilmeyebilmektedir. Fakat Basın İş Kanunu’na tabi olan işçilere kıdem tazminatı için herhangi bir tavan sınırlaması getirilmemiştir. O halde gazetecinin aldığı ücret tavan sınırın üstünde dahi olsa bu ücret üzerinden kıdem tazminatı alabilecektir.
Konuya ilişkin detaylı bilgi için “Kıdem Tazminatı Nedir? Nasıl Hesaplanır?” başlıklı makalemizi inceleyebilirsiniz.
3. İhbar Tazminatı Hakkı
İşverenle arasındaki iş ilişkisi aralıksız olarak beş yıl sürmüş olan gazetecinin işine son verilmesi için üç ay önceden fesih bildiriminde bulunması gerekmektedir. Gazeteci iş yerinde beş seneden az çalışmış ise; bu süre bir aydır. İş sözleşmesini gazeteci sonlandırmak istiyorsa; en az bir ay önce işverene yazılı bildirimde bulunmak mecburiyetindedir.
Bu sürelerin gazeteci ile imzalanacak iş sözleşmesi ile arttırılması mümkündür. Yani sözleşmede; beş yıllık kıdem olan gazetecinin iş akdinin beş ay önceden bildirilmek suretiyle sonlandırılabileceği kararlaştırılabilir.
Bu sureler verilmeksizin iş sözleşmesinin sonlandırılması isteniyorsa, bu sürelere karşılık gelen aylık ücreti ödenerek derhal fesih gerçekleştirilebilir. Yani söz gelimi beş yıldan fazla kıdemi olan işçinin iş akdi önceden bildirilmeksizin, derhal sonlandırılmak isteniyorsa üç aylık ücreti kadar ücretin ihbar tazminatı olarak gazeteciye ödenmesi gerekmektedir.
4. İş Güvencesi Hakları
Gazetecilerin iş sözleşmelerinin haksız veya geçersiz bir nedenle sonlandırılması istenilmediğinden gazeteciler iş güvencesine tabi kılınmıştır. Fakat Basın İş Kanununda gazetecilerin iş güvencesine ilişkin özel hükümler yer almamaktadır. Kanunda doğrudan İş Kanununa gönderme yaparak İş Kanununun 18, 19, 20, 21 ve 29 uncu maddesi hükümlerinin kıyas yoluyla uygulanacağı düzenlenmiştir. Buna göre; gazeteciler hukuka aykırı şekilde işten çıkartılamayacak, çıkartılması halinde de işe iade davası açabilecektir. Gazetecinin haksız veya usulsüz olarak işten çıkartıldığının tespit edilmesi halinde, işe iadesine karar verilecek ve gazeteci belirli bir miktar tazminat alabilecektir.
Oldukça teferruatlı bir konu olan iş güvencesine ilişkin detaylı bilgi için “İş Güvencesi ve İşçiye Sağladığı Haklar” başlıklı makalemizi inceleyebilirsiniz.
5. Ücret Hakları
Basın İş Kanunu’nun 14. maddesine göre; Gazetecinin ücreti, her ay peşin olarak ödenir. Yani gazeteci çalışmadan evvel aylık ücreti ödenmelidir. İlave ücretlerin ve sigorta primlerinin ödenmesi de mecburidir. Basın İş Kanunu’nun ilk halinde; aylık ücret, ilave ücret ve ikramiyenin gününde ödenmemesi durumunda bu alacaklara ilişkin günlük yüzde beş faiz işletileceği hükme bağlanmıştı. Fakat Anayasa Mahkemesi’nin 25.12.2019 tarihli kararı ile her gün ödenmeyen ücretin yüzde beşi kadar faiz işletileceğine ilişkin hüküm yürürlükten kaldırılmıştır.
6. Fazla Saatlerde Çalışma Karşılığı Ücret Hakkı
Gazetecilerin günlük çalışma süresi sekiz saattir. Gazetecinin günlük fazla mesaisinin üç saati geçemeyeceği de hükme bağlanmıştır. Hemen belirtmek gerekir ki; gazeteci günlük sekiz saatin üzerinde mesai yaparsa bunun karşılığında; saatlik ücretinin bir buçuk katı kadar fazla saatler çalışma ücreti almalıdır. Yine gazetecinin ulusal bayram ve genel tatil günlerinde, hafta tatilinde çalışması halinde bu çalışmalar fazla saatlerde çalışma olarak değerlendirilir. Bu durumda da gazeteciye çalıştığı süre karşılığı olarak bir buçuk katı kadar ücret ödenmelidir.
Kanunda gazeteciye fazla saatlerde çalışma ücretinin karşılığını ödemeyen işveren bakımından idari para cezası öngörülmüştür. Hükme göre; işveren gazeteciye hak etmiş olduğu fazla çalışma karşılığını ödemezse yahut bir buçuk katından az öderse; ödemediği miktarın beş katı idari para cezası verilir.
Fazla mesai ücreti hakkına ilişkin davalar hakkında detaylı bilgi almak “Fazla Mesai Ücreti” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.
7. Yıllık İzin Hakları
Basın İş Kanununda gazetecilerin yıllık izin süreleri de diğer işçilerden farklı olarak düzenlenmiştir. Buna göre; günlük yayın yapan bir işyerinde çalışan gazetecinin, en az bir yıl çalışmış olması şartıyla yılda dört hafta yıllık izin hakkı vardır. Gazeteci bu sürede dört haftalık tam ücretini almaya da hak kazanmaktadır. Günlük yayın yapan bir işyerinde çalışan gazetecinin meslekteki kıdemi on yıldan fazla ise, altı haftalık yıllık izin hakkı vardır.
Günlük yayın yapmayan iş yerinde çalışan gazeteciler ise; her altı aylık çalışma süresi için iki haftalık yıllık izin hakkına sahiptir. Hemen belirtmek gerekir ki; gazeteci yıllık izin hakkından feragat edemez.
Yıllık Ücretli izin hakkına ilişkin davalar hakkında detaylı bilgi almak “Yıllık Ücretli İzin Hakkı ve Süreleri” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.
8. Haftalık İzin Hakkı
Gazeteciye her altı günlük fiili çalışmasına karşılık bir günlük hafta tatili verilmesi gerekmektedir. Gazeteci devamlı olarak gece çalışması gerçekleştiriyorsa hafta tatili iki gün olarak belirlenmiştir. Örneğin; gece muhabirlerinin haftalık izin hakkı iki gündür. Gazeteci haftalık iznini kullanamazsa bunun karşılığı; fazla saatlerde çalışma ücreti olarak ödenmelidir.
Haftalık izin hakkına ilişkin davalar hakkında detaylı bilgi almak için “Hafta Tatili ve Hafta Tatili Ücreti” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.
9. İkramiye Hakkı
Diğer meslek gruplarından farklı olarak gazetecilere yasal bir ikramiye hakkı da tanınmıştır. Buna göre; gazeteciler her yılsonunda işverenin sağladığı karın emeklerine düşen karşılığı olarak asgari bir aylık maaşını ikramiye olarak alacaktır. İşveren tarafından yasal ikramiyenin ödenmemesi halinde, gazeteci dava yolu ile bu hakkı talep edebilecektir.
10. Ölüm Tazminatı Hakkı
Gazetecinin vefat etmesi halinde eşi veya çocukları, bunlar yoksa geçimini gazeteci üzerinden sağlayan aile üyeleri; işverenden ölüm tazminatı talep edilebilecektir. Ölüm tazminatı, gazetecinin vefat ettiği tarihte işten ayrılmış olsaydı hak edeceği kıdem tazminatı kadardır. Ayrıca hemen belirtmek gerekir ki; bu tazminat gazetecinin bir aylık ücretinin üç katından az olamayacaktır. Yani söz gelimi gazeteci o iş yerinde iki yıllık kıdeme sahipse ölüm tazminatı olarak iki yıllık kıdeme karşılık gelen kıdem tazminatı değil, maaşının üç katı ölüm tazminatı ödemesi yapılacaktır.
